مدیریت یک سازمان رابطه تنگاتنگی با اهداف آن سازمان دارد. میزان موفقیت در به کارگیری شیوه های رهبری و مدیریت تحت تأثیر ارزش‌های حاکم بر بافت فرهنگی جامعه قرار دارد. (رضائیان، ۱۳۸۰، ۸)

مدیریت به تنهایی نه علم است و نه هنر و مدیر الزاماًً نه دانشمند است و نه هنرمند و سرانجام نه رئیس است، نه رهبر و نه صاحب حرفه. بلکه روشی است که شخص یا اشخاص در قبال اداره سلسله ای از فعالیت هایی که در سازمان رسمی و غیررسمی جامعه وجود دارد اتخاذ می‌کند و در این راه قبول و به کار گرفتن آرای علمی، هنری، فنی و حرفه‌ایی دیگران هم گریز و گزیری ندارد. مدیریت روش به گردش در آوردن کارهای یک سازمان اجتماعی یا صنعتی «از لحاظ اقتصادی، اداری، سیاسی و اجتماعی» است در جهت رسیدن به هدف‌های آن سازمان و دست مایه مدیر در این راه عبارت است از: افراد، کار، اهداف (بیان، ۱۳۷۲، ۳۱)

در اهمیت مدیریت می‌توان ‌به این نکته اشاره کرد که بسیاری از صاحب‌نظران موفقیت و شکست نهادها را ناشی از تفاوت در نحوه مدیریت آن ها می دانند. «مدیریت موفق مدیریتی است که به کسب هدف های سازمان یا چیزی بیش از آن می‌ انجامد. موفقیت واقعی مدیر در گرو اثربخشی فعالیت برای کسب هدف و کارایی است» (رضائیان، ۱۳۸۰، ۱۹) ‌بنابرین‏ برای ارزیابی میزان موفقیت یک مدیریت (یا مدیر) باید به اهدافی که یک سازمان یا نهاد در پی آن است توجه کرد و ‌بر اساس میزان دستیابی به آن اهداف موفقیت مدیریت را ارزیابی نمود. بی شک دستیابی به اهداف در یک سازمان مستلزم انجام وظایف و رسالت هایی است که برای آن سازمان در نظر گرفته شده است.

«مدیریت عبارت است از استفاده مؤثر از منابع محدود به منظور رسیدن به هدف های مطلوب» این تعریف کوتاه به منابع محدود در مدیریت اشاره دارد. یعنی همیشه مدیران با منابع محدودی سروکار دارند و می‌بایست از این منابع به نحو مطلوب بهره برداری کنند. در اینجا لازم است مفهوم رهبری نیز تعریف شود. «رهبری یعنی توانایی نفوذ بر گروهی برای رسیدن به هدف یا هدف‌هایی» کار رهبر آن است تا پیروانش را کمک کند تا به هدف خود برسند و اهداف آن ها را با اهداف سازمان هماهنگ کند (رابینز، ۱۹۹۷، ۱۸۱).

• • • 1. راهبرد

فرهنگ لغات وبستر^[۷] استراتژی یا راهبرد را علم و هنر به‌کارگیری نیروی بازوی جنگجو برای محافظت و نجات امکانات در یک جنگ تعریف می‌کند (کینز، ۱۳۷۹، ۲۹).

راهبرد یا راهبردها حاصل فرایند برنامه ریزی راهبردی و یا بینش و تجربه شخص کارآفرین هستند و عبارت است از برنامه­ای جامع، منسجم و کامل که برای تحقق اهداف اساسی سازمان تدوین می‌گردد. ‌بنابرین‏ راهبرد نوعی برنامه است که برای نیل به مقاصد و اهداف اصلی سازمان تدوین می شود و تعیین کننده نوع خدمات یا محصولاتی است که سازمان به جامعه عرضه می‌کند و الگوی نحوه پاسخ گویی سازمان به محیط را شکل می‌دهد. همچنین راهبرد، کارکنان و سایر منابع سازمان را با توجه به چالش‌ها و مخاطرات موجود در محیط، برای نیل به اهداف کلی سازمان بسیج می­ کند و مسیر واحدی را برای تحقق آن اهداف مشخص می‌سازد؛ تا با به کار گیری منابع موجود، تحقق اهداف جامع سازمان عملی گردد. راهبرد به‌منزله الگوی تصمیم‌هایی است که در سازمان اخذ می شود و فعالیت‌ها و نتایج را شکل می­دهد. راهبردهای خوب، ابزارهایی رقابتی به‌شمار رفته و راهبردهای نامناسب، ضعف‌های عمده برای سازمان محسوب می‌شوند (رضائیان، ۱۳۷۹، ۲۱۰). در حقیقت راهبرد یک سازمان مشخص می­ کند که یک سازمان چگونه می‌خواهد برای سهام داران، مشتریان و شهروندان ارزش آفرینی کند (کلاپان و نورتون، ۱۳۸۶، ۱۴).

راهبرد جهت گیری‌های عمده سازمان را معین می‌کند و رهنمود هایی برای تخصیص منابع در مسیر کسب هدف­های بلند­مدت سازمانی ارائه می‌دهد. انتخاب راهبرد، کاری پیچیده و حتی مخاطره‌آمیز است؛ زیرا هر راهبرد، سازمان را به یک محیط رقابتی خاص هدایت می‌کند و چگونگی برنامه ریزی مدیران برای تطبیق قوت ها و ضعف های سازمان با فرصت ها و تهدیدهای محیطی را معین می‌سازد (دیوید، ۱۳۷۹، ۲۴).

• • • 1. سطوح راهبرد

راهبرد شامل سه سطح به شرح زیر می‌باشد:

1. 1. سطح کل سازمان؛ راهبرد­ها در سازمان‌های بزرگ، دارای سطوحی به تناسب سطوح سازمانی هستند. راهبرد در سطح کل سازمان، جهت­گیری­های کل سازمان را تعیین می­ کند. هدف از تدوین راهبرد در این سطح، هدایت کل مجموعه و تخصیص منابع در آن است. در این سطح مشخص می­ شود که سازمان بهتر است در چه زمینه یا زمینه‌هایی فعالیت کند.

1. 1. سطح مؤسسه؛ در راهبرد سطح مؤسسه یا راهبرد سازمان در فعالیت‌های عمده [انواع عمده محصول یا خدمت یا مؤسسات تحت پوشش] مشخص می­ شود که این مؤسسه یا خط تولید، چگونه باید با محیط رقابت کند یا چگونه باید به یک فعالیت عمده مبادرت نماید. راهبردهایی که در این سطح تدوین می­شوند معمولا با مسائلی نظیر ترکیب محصول (‌یا خدمت)، محل تجهیزات و فن­آوری جدید سر و کار دارند.

1. سطح عملیاتی؛ در راهبرد سطح عملیاتی نیز هدایت فعالیت­ها و عملیات وظیفه ­ای خاص مد­نظر قرار ‌می‌گیرد. در این سطح از راهبرد مشخص می­ شود که چگونه ‌می‌توان با بهره گرفتن از مهارت‌های تخصصی در سطح نواحی وظیفه ­ای، راهبرد سطح مؤسسه یا راهبرد سازمان در یک فعالیت عمده را مورد حمایت قرار داد (داوری و ساززاده، ۱۳۸۰، ۳۴).

   • • 1. انواع راهبردها

علاوه‌بر راهبردهای عامی مانند رهبری در هزینه­ ها، متفاوت و متمایز ساختن محصولات [و خدمات] و تمرکز بر محصولات و خدمات خاص، راهبردهای جزئی­تری نیز مطرح هستند که بعضی از آن ها عبارتند از: حفظ وضعیت موجود، نفوذ در بازار، توسعه بازار (گسترش حوزه جغرافیایی فعالیت)، توسعه محصول، نوآوری، یک‌پارچگی (ادغام) افقی، یک‌پارچگی عمودی، تنوع‌گرایی متمرکز، تنوع‌گرایی نامتمرکز، پروژه های مشترک (Joint Venture)، انحلال، سلب مالکیت، کاهش هزینه ها، تغییر جهت، خرید و تملّک شرکت­های دیگر و واگذاری (دیوید، ۱۳۷۹، ۲۴).

• • • 1. راهبردهای مدیریتی

راهبردهاى مدیریتى با بسترسازى و ایجاد زمینه مناسب، موجب مى شوند تا مدیران حداکثر توانایى و قابلیت هاى خود را جهت انجام وظایف به کارگیرند. با توجه به تنوع این راهبردها، بعضى از مهم ترین آن ها به اختصار توضیح داده مى شوند:

ج-در مهلت مقرره قانونی طرح شده باشد.( ماده ۱۴۳ق.آ.د.م)

طبق ماده ۱۴۳ق.آ.د.م که مقرر می‌دارد”دادخواست دعوای متقابل باید تا پایان اولین جلسه دادرسی تقدیم شود و اگر خواهان دعوای متقابل را درجلسه دادرسی اقامه نماید، خوانده می‌تواند برای تهیه پاسخ و ادله خود تأخیر جلسه را درخواست نماید. شرایط و موارد رد یا ابطال دادخواست همانند مقررات دادخواست اصلی خواهد بود”

‌بنابرین‏ با توجه به ماده فوق، مهلت تقدیم دادخواست دعوی متقابل پایان اولین جلسه دادرسی می‌باشد. لذا در مرحله تجدیدنظرخواهی، تجدیدنظرخوانده نمی تواند تقاضای دعوی تقابل نماید، زیرا جلسه اول دادرسی تنها به مرحله نخستین اختصاص دارد و تصور آن در مرحله تجدیدنظر تالی فاسد به وجود می آورد. لذا دعوی متقابل اختصاص به مرحله بدوی آن هم تا پایان جلسه اول امکان پذیر بوده و در مرحله تجدیدنظر اعمال نمی شود.

مبحث ششم:ادعای اعسار ازهزینه دادرسی و استرداد دادخواست تجدیدنظرخواهی و ضمانت اجرای آن ها

در این مبحث ابتدا ادعای اعسار از هزینه دادرسی تجدیدنظرخواهی و سپس استرداد دادخواست تجدیدنظر ضمانت اجرای آن، بررسی می شود.

گفتار اول : ادعای اعسار از هزینه دادرسی

اعسار از ریشه «عُسر» که واژه عربی است ،به معنای نیازمند شدن و تُهی دستی است. در فقه ناتوانی شخصی از پرداخت حقوق و دیون خود را به دلیل عدم دارایی اعسار می­گویند. مشهور فقهاء رابطه دو اصطلاح اعسار و افلاس را تساوی می­دانند و فرقی بین دو اصطلاح قائل نیستند و کسی را که معسر می­ شود «محجور» دانسته‌اند. اعسار در ۵۸

حقوق صفت کسی است که تاجر نباشد و به جهت کافی نبودن دارایی یا دسترسی نداشتن به آن قدرت دادن بدهی های خود و یا هزینه های دادرسی را نداشته باشد، و در ماده ۵۰۴ ق.آ.د.م نیز همین مفهوم بیان شده است. در ماده یک قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳، معسر را کسی می‌داند که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود قادر به تأدیه مخارج محاکمه یا دیون خود نباشد.

فلسفه گرفتن هزینه دادرسی، تضمینی است برای جلوگیری از دعاوی واهی، اما هر جا که یک دعوای واقعی و قابل طرحی، به علت عدم توانایی شخص در پرداخت هزینه دادرسی عنوان می شود، دولت باید مساعدت کند به همین علت است که مسأله اعسار و معافیت از هزینه دادرسی در قوانین محاکماتی ظاهر گردید. طبق ماده ۵۰۴ ق.آ.د.م معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه نیست. بنابر تعریف فوق در صورت اعسار از هزینه دادرسی به وجود می‌آید:

الف) به علت اینکه دارایی شخص کفاف پرداخت هزینه دادرسی را نمی‌نماید.

ب) به علت اینکه شخص به خاطر عدم دسترسی به مال خود قادر به تأدیه نباشد. برخی از مصادیق عدم دسترسی به مال خودعبارتند از مدلول ماده ۲۷۶ قانون مدنی، یعنی اموالی که حاکم، شخص را در آن ممنوع التصرف ‌کرده‌است و یا اموال متعلق رهن و معاملات با حق استرداد و مصادیق دیگر. برای معاف شدن موقت از پرداخت هزینه دادرسی

شرایط زیر لازم است:

الف) تقدیم دادخواست اعسار

ب) تاجر نبودن شخص؛ با تاجر مدیون ورشکسته ‌بر اساس مقررات ورشکستگی که در قانون تجارت آمده است؛ برخورد می­ شود. (م ۵۱۲ آ.د.م)

ج) حقیقی بودن شخص؛ در ماده یک قانون اعسار آمده است: «معسر کسی است…» و واژه «کس» برای اشخاص حقیقی به کار می­رود و نیز اداره کل امور حقوقی قوه قضائیه در نظریه مشورتی شماره ۶۳۱۵ / ۷ مورخ ۲۴/۶/۱۳۸۰ ۵۹

اظهار داشته است: «مفاد ۲ قانون اجرای محکومیت های مالی مصوب ۱۰/۸/۱۳۷۷ ناظر به افراد حقیقی است و کلمه «هر کس » به اشخاص حقوقی تسری ندارد.»

د) اثبات اعسار از تأدیه هزینه دادرسی

ه) ایرانی بودن خواهان

تجدیدنظرخواه، دادخواست اعسار از هزینه دادرسی را می‌تواند به دو شکل، یکی به صورت دعوای مستقل و دیگری ضمن درخواست تجدیدنظر مطرح نماید. دادگاه صالح به رسیدگی دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوی را دارد یا در اصل دعوی حکم صادر ‌کرده‌است. اما اظهار نظر ‌در مورد اعسار از هزینه تجدیدنظرخواهی با دادگاه نخستینی است که رأی تجدیدنظرخواسته را صادر نموده است نه خود دادگاه تجدیدنظر (م ۵۰۵ ق.ق) یعنی رسیدگی به دعوای اعسار هیچ وقت با دادگاه تجدید نظر نیست.

تکلیف دفتر دادگاه نسبت به دادخواست اعسار طبق ماده ۵۰۷ ق. آ . د. م بدین نحو است که مدیر دفتر ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست اعسار، پرونده را به نظر قاضی دادگاه می رساند تا چنانچه حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند به مدعی اعسار اخطار شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید. مدیر دفتر نسخه دیگر دادخواست را برای طرف دعوای اصلی ارسال و در ضمن، روز جلسه دادرسی را تعیین و ابلاغ می‌کند. برای رسیدگی به دعوای اعسار در هر شکلی که مطرح گردد تشکیل جلسه رسیدگی با رعایت تمام تشریفاتی که برای جلسه رسیدگی در دیگر دعاوی لازم است، ضروری می‌باشد. اصحاب دعوی(مدعی اعسار وطرف دعوای اصلی) برای وقت مقرر دعوت می‌شوند، حاضر نمودن شهود بستگی به نظر دادگاه دارد، ممکن است دادگاه به همان شهادت نامه تفصیلی که ضمیمه دادخواست شده اکتفاءنماید وممکن است از مدعی اعسار بخواهد که شهود خود را حاضر نماید، البته تجدیدنظرخوانده دعوای اعسار هم می‌تواند دلایلی بر تمکن مدعی ارائه نماید.رأی‌ دادگاه درخصوص قبول اعسارحضوری محسوب می شود، یعنی اگر تجدیدنظرخوانده اعسار حاضر نشود و هیچ لایحه ای هم نفرستد و حتی اگر ابلاغ اخطار هم در شکل قانونی بوده و از جلسه رسیدگی اطلاع حاصل نکرده باشد حکم را از وضع حضوری ۶۰

خارج نمی سازد.‌در مورد قطعی بودن یا قابلیت تجدیدنظر ‌و فرجام بودن حکم اعسار، قانون نظرخاصی نداشته و مانند دیگر احکام است که در بحث تجدید نظر و فرجام مورد بحث قرار می­ گیرند. اما مطابق رأی‌ وحدت رویه شماره ۶۶۲ مورخ ۲۹/۰۷/۱۳۸۲ که مقرر می‌دارد« برطبق ماده ۲۶ قانون اعسار مصوب ۱۳۱۳ حکم رد یا قبول اعسار ‌در مورد محکوم قابل استیناف است و بموجب بند ب ماده ۳۳۱ ق.آ.د.م کلیه احکام صادره در دعاوی غیر مالی قابل درخواست تجدیدنظر می‌باشد. بنا به مراتب و با توجه غیر مالی بودن دعوی اعسار، رد یا قبول اعسار قایل تجدیدنظر خواهد بود.( رویه قضایی ایران در ارتباط با دادگاه های تجدیدنظر جلد۱ شماره ۴۹ ص ۱۴۴) اما ‌در مورد رد یا قبول اعسار از هزینه دادرسی به نظر می‌رسد با توجه به اینکه طبق رأی‌ وحدت رویه فوق، تقاضای اعسار را غیر مالی اعلام نموده است، ‌بنابرین‏ مطابق بند ب ماده ۳۳۱ق.آ.د.م قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی خواهد بود.(مجموعه نشست های قضایی، ۱۳۹۲، جلددوم ص۷۲۳)

لذا قانون‌گذار ناچار شد ثبت ازدواج را اجباری اعلام کند به همین دلیل اقدام به وضع ماده ۶۴۵ ماده مذکور در سال ۱۳۷۵ شد و متخلفین را به مجازات حبس تعریزی تا یک سال محکوم نماید. ^[۶۸]

همچنین به منظور رعایت مصلحت بانوان ایران که با تبعه بیگانه ازدواج نمودند، شورای عالی قضایی در بخشنامه ای اعلام کرد که اعتبار ماده ۱۷ قانون ازدواج به اعتبار خود باقی است و خارجیان که بدون اخذ پروانه زناشویی مبادرت به ازدواج با زنان ایرانی نمایند به مجازات ماده مذکور محکوم خواهند شد.

بند دوم) ضمانت اجرای مدنی

قانون‌گذار ایران، ضمانت اجرای مدنی حکم مقرر در ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی را در لزوم تحصیل اجازه ی مخصوص از دولت، مبنی بر ازدواج زن ایرانی با مرد بیگانه را، مسکوت گذاشته است. سکوت قانون‌گذار در این مقام و اقدام او در مقرر کردن ضمانت اجرای جزایی برای این ماده، در ماده ۱۷ قانون ازدواج، موهم این تصور به ذهن است که قانون‌گذار ایران، عقد ازدواج بدون پروانه زناشویی مرد بیگانه را با زن ایرانی، از لحاظ مدنی درست می شناسد و نخواسته است در مقام ابطال آن برآید و فقط از جهت نقض مفاد آن، متخلف را مستوجب مجازات کیفر می‌داند. امری که این استنباط را تقویت می‌کند و موجب می‌گردد که این تصور، چندان دور از واقعیت به نظر نیاید، لحن و بیانی است که قانون‌گذار در این ماده از قانون مدنی اختیار نموده است.

انشای این ماده به گونه ای است که نشان می‌دهد که قانون‌گذار گویی نبودن اجازه را مانع نکاح به شمار نیاورده است و از این رو با لحن و بیانی که در موارد دیگر سابقه ندارد، مقرر داشته که ازدواج زن ایرانی با تبعه خارجه در مواردی هم که مانع قانونی ندارد، موکول به اجازه مخصوص از طرف دولت است یعنی حتی هنگامی که از لحاظ مدنی ارکان و شرایط صحت ازدواج موجود و مانع منقود باشد، زن ایرانی برای ازدواج با مرد بیگانه باید از دولت اجازه بگیرد.

جهات و دلائل مذکور، موجب شده است که نظریه ی صحت ازدواج بدون پروانه زناشویی (اجازه دولت) در میان بیشتر حقوق ‌دانان ایرانی، شهرت و مقبولیت عام پیدا ‌کرده‌است، این حقوق ‌دانان ماده ۱۰۶۰ قانون مذکور را از نظر مدنی فاقد ضمانت اجرا و ازدواج بدون پروانه زناشویی را نافذ و حق دولت را در ابطال آن

منتفی می دانند.^[۶۹]

در مقابل این نظر، نظر دیگری از سوی برخی دیگر از حقوق ‌دانان ابراز گردیده است که به موجب آن، ضمانت اجرای ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی عدم نفوذ ازدواجی است که بدون تحصیل اجازه ی مخصوص از دولت (پروانه زناشویی) بین مرد بیگانه و زن ایرانی واقع گردیده است.^[۷۰]

در توجیه این نظر چنین استدلال می شود: فلسفه ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی، این است که در پاره ای از کشورها تابعیت شوهر به زن تحمیل می شود و طبق قانون ایران نیز در چنین موردی زن تابعیت خود را از دست می‌دهد، پس لازم است که دولت از نظر سیاسی ‌به این ازدواج نظارت داشته باشد به همین جهت به نظر می‌رسد که ضمانت اجرای ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی عدم نفوذ نکاح است.^[۷۱]

گفتار چهارم) ارزیابی نظریات ابرازی

نظریه نخست که به موجب آن، ازدواج بدون پروانه (اجازه دولت) در صورت جمع شرایط و ارکان صحت و فقدان موانع شرعی درست و همه ی آثار صحت بر آن بار است، از این جهت به نظر می‌رسد که مطابق تقسیم بندی هایی که از عقود و قراردادها، در حقوق ایران به رضایی، عینی، تشریفاتی به عمل آمده است،^[۷۲] عقد نکاح در زمره ی عقود رضایی قرار می‌گیرد. عقد رضایی، به عقدی گفته می شود که به مجرد ایجاب و قبول، عقد بین طرفین منعقد می شود بدون اینکه از جهت وقوع به هیچ تشریفات دیگری نیاز باشد. در عقد ازدواج همین که زن و مرد قصد تشکیل خانواده و زندگی مشترک را داشتند و ارادۀ خود را به طور صریح بیان کردند از توافق آن ها نکاح به وجود می‌آید^[۷۳]. و مطابق ماده ۱۰۶۰ قانون مدنی نکاح واقع می شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نماید. ‌بنابرین‏ تشریفاتی که قانون‌گذار برای ثبت واقعه ازدواج مقرر داشته، صرفاً از باب اهمیتی است که به ثبت این واقعه و سایر وقایع حیاتی مترتب بر آن بوده است نه اینکه رعایت این تشریفات را شرط وقوع عقد بداند به گونه ای که بدون مرعی داشتن این تشریفات عقد مذکور را باطل بشناسد.

با در نظر داشتن اینکه اکثر صاحب‌نظران حقوق مدنی نکاح را با وجود الزامی بودن ثبت آن از عقود رضایی می دانند و عدم رعایت تشریفات قانونی را در اعتبار آن بی تأثیر می دانند، یادآوری این نکته در اینجا سودمند است که از میان مؤلفان نامی حقوق مدنی، دکتر شایگان عقد ازدواج را به لحاظ تکالیف قانونی و آثار اجتماعی مترتب بر آن از عقود تشریفاتی دانسته است « عقد نکاح در حقوق ما از عقود تشریفاتی است نه رضایی، ‌به این معنی که عقد مذبور، باید در محضر یکی از صاحبان دفاتر ازدواج و طلاق که نماینده دولت هستند با تشریفات معینی انجام گیرد.»^[۷۴]

دکتر شایگان با اینکه عقد نکاح را جزو عقود تشریفاتی دانسته ولی تخلف از ثبت نکاح را موجب بطلان ندانسته و معتقد است «نکاحی که در دفاتر ازدواج به ثبت نرسد قانونی است ولی نمی توان از مزایای ازدواج رسمی برخوردار شد.»^[۷۵] در هر صورت این دو نظر با هم تعارض داشته، چرا که در عقود تشریفاتی، گذشته از تراضی طرفین، برای ایجاد عقد تشریفات دیگری هم ضرورت دارد و تخلف از آن ها موجب بطان عقد است، پس چگونه ممکن است ثبت نکاح از شرایط درستی عقد نباشد و با این وصف عقد نکاح در زمره عقود تشریفاتی به حساب آید؟^[۷۶]

۲-۱۰- نظریه یادگیری- رفتاری استرس

تجربه استرس می‌تواند از طریق هر سه نوع یادگیری یعنی یادگیری کلاسیک^[۱۴۹]، یادگیری کنش گر^[۱۵۰] و یادگیری مشاهده ای^[۱۵۱] حاصل شود. ‌در مورد آلبرت کوچولو^[۱۵۲]، همراه شدن صدای شدید با ارائه موش باعث شد که او از موش‌های سفید بترسد. باید ‌به این نکته توجه داشت که همه افراد در موقعیت های خاصی صدمه می بینند اما هرگز نسبت به آن موقعیت احساس ترس نمی کنند. روان شناسان معتقدند که شرطی سازی کلاسیک در انسان پیچیده تر از آن است که تنها همراه شدن یک محرک خنثی با یک موقعیت به صورت خود کار، واکنش ترس را به وجود آورد. تحقیق ‌در مورد چگونگی به وجود آمدن ترس و استرس در انسان مشکل است، زیرا روانشناسان نمی توانند و نباید این حالتها را در افراد به وجود آورند. ‌بنابرین‏ نتایج به دست آمده از طریق مراجعینی است که برای درمان یا مشاوره مراجعه کرده‌اند (تاکر- لاد،۲۰۰۰).در گذشته برای مؤلفه‌ تفکر در فرایند شرطی سازی کلاسیک نقشی در نظر نمی گرفتند، اما امروزه محققان می‌گویند که محرک شرطی باعث می شود انتظارات فرد درمورد محرک غیرشرطی برانگیخته شده و افراد واکنش های مختلف نسبت به آن نشان دهند (پاسخهای شرطی متفاوت). با توجه ‌به این فرض، به گفته دیوی^[۱۵۳] (۱۹۹۲) نظریه های جدید مراحل شرطی سازی شناختی را پیشنهاد می‌کنند (نقل از تاکر- لاد،۲۰۰۰). مراحل شرطی سازی شناختی در شکل ۲-۱ نشان داده شده است.

محرک شرطی پیامد انتظارات مفهوم شناختی محرک غیر شرطی ارزیابی پاسخ به UCS پاسخ شرطی شده

شکل۲-۱- اثر عوامل شناختی در شرطی سازی (تاکر-لاد،۲۰۰۰)

۲-۱۱- نظریه شناختی استرس

بر اساس نظریه شناختی، موقعیتهای استرس زا با تفسیری که روی آن ها انجام می شود، شناخته
می‌شوند و در واقع باورها و تفسیرهای افراد است که در آن موقعیت عملکرد و احساسات را تعیین می‌کنند. نظریه پردازان شناختی و یادگیری اجتماعی این فرایند را طبق مراحل ذیل عنوان کرده‌اند:

۱- ابتدا فرد موقعیت را ادراک می‌کند؛ ادراکی که ممکن است واقعی یا تحریف شده^[۱۵۴] باشد؛ ۲- یک ارزیابی از موقعیت انجام می شود (بر اساس این ارزیابی، موقعیت ممکن است خوب یا بد تلقی شود)؛ ۳- ‌در مورد توانایی و کنترل موقعیت، ارزیابی صورت می‌گیرد؛ ۴- در پایان فرد تصمیم می‌گیرد که چه کاری انجام دهد و با چه نوع احساس و فعالیتی پاسخگو باشد.

هر کدام از این مراحل می‌تواند واکنش فرد را نسبت به موقعیت استرس زا به وجود آورد. این واکنش بر اساس تجربه های قبلی فرد، الگوهای مشاهده ای که در موقعیت های مشابه داشته، ادراک فرد (واقعی یا تحریف شده)، باورها، انکار و در نهایت نتیجه گیری ای که فرد می‌کند، متغیر خواهند بود (تاکر- لاد، ۲۰۰۰). بر اساس این دیدگاه، ترس ها و اضطراب غیر واقعی بر اثر الف) تهدید ادراک شده بسیار اغراق آمیز و ب) ناکافی بودن توانایی فرد برای مقابله با تهدید و ج) هر دوی این موارد به وجود می‌آید.

طبق نظر لازاروس(۱۹۸۶) استرس با تمامی موارد و خواسته هایی که به سیستم درونی فرد فشار وارد می آورند، سروکار دارند. این سیستم می‌تواند سیستم جسمانی، اجتماعی، روانی و یا حتی پاسخ هر یک از این سیستم ها به محرک، را شامل شود. در واقع در دیدگاه وی، این که فرد یک رویداد را صدمه زننده، تهدید کننده و چالش انگیز ارزیابی و یا تفسیر کند، واکنش فرد را به وجود خواهد آورد. چنین نظری سه جزء مهم یک مدل برای استرس را به وجود می آورد: ۱) خواسته ها بر سیستم فشار وارد می آورند؛ ۲) انواع مختلف ارزیابی یا ادراک از تهدید وجود دارد؛ و۳) اهمیت پاسخ سیستم را نیز مورد تأیید قرار می‌دهد. این که، خواسته ها بر سیستم فشار وارد می آورند، نشان دهنده به وجود آمدن عدم تعادل و توازن موقتی است. این خواسته ها تنها به دلیل عوامل خارجی به وجود نمی آیند بلکه در واقع نشانه ای از تعامل بین نیروهای خارجی و عوامل درون فردی یا درون سیستمی هستند (ترور، ۱۹۹۰).

۲-۱۲- منابع استرس

در ادراک استرس و به وجود آمدن پیامدهای آن هم عوامل فردی و هم عوامل محیطی مشارکت دارند. رویدادهای زندگی، محیط اجتماعی، محیط کار و محیط طبیعی، عوامل محیطی محسوب می‌شوند و بازخوردها^[۱۵۵]، صفات^[۱۵۶]،مزاج،^[۱۵۷] تجارب گذشته و نیازها، عوامل فردی هستند.

۲-۱۲-۱- عوامل محیطی

رویدادهای زندگی: در این گروه، عمده تحقیقات انجام شده توسط هولمز و راهه (۱۹۶۷) بوده است. آن ها رویدادهای خاص زندگی که باعث تغییر شده و فرد را مستعد مبتلا شدن به بیماری‌های مرتبط با استرس می‌کند، درجه بندی کرده‌اند (نقل از ترور، ۱۹۹۰). این رویداد ها، انواع تغییرات مانند تغییر در سلامتی، ارتباطات خانوادگی، موقعیتهای زندگی و اقتصادی، تحصیلات و جز این ها را شامل می‌شوند. بالاترین درجه به بحران‌های اصلی زندگی از جمله مرگ داده شده و پایین ترین درجه مربوط به رویدادهای نسبتا بی اهمیت مانند رفتن به تعطیلات یا جریمه شدن تعلق دارد.

محیط اجتماعی: محققان بسیاری ( کسل^[۱۵۸]، ۱۹۷۶؛ گانسترو ویکتور^[۱۵۹]، ۱۹۸۸) اعتقاد دارند، افرادی که جزیی از شبکه وسیع اجتماعی هستند کمتر تحت تاثیر رویدادهای استرس زای زندگی قرارگرفته و در نتیجه کمتر دچار مشکلات سلامتی مرتبط با استرس می‌شوند. در واقع طبق نظر آن ها، سیستم های حمایتی از قبیل خانواده، ‌گروه‌های کاری و ارتباطی، مقابله بهتر، بهبود و باز توانی را تسهیل می‌کنند و در واقع حمایت اجتماعی در برابر رویداد های استرس زا به عنوان یک ضربه گیر عمل می‌کند. افرادی که تنها زندگی می‌کنند و با دیگر افراد جامعه تعامل ندارند نسبت به بیماری های مزمن، آسیب پذیرتر هستند و لینچ^[۱۶۰] (۱۹۷۵) ‌به این نتیجه رسید که افراد منزوی، مرگ پیش از موعد^[۱۶۱] خواهند داشت (نقل از ترور، ۱۹۹۰).

محیط کار: بعدی از زندگی که بیشترمورد توجه محققان قرار گرفته، کار یا شغل است . فراتر از کسب درآمد، کار می‌تواند یک سری از نیازهای اساسی انسان مانند تمرین ذهنی و جسمی، ارتباطات اجتماعی، احساسات مربوط به روش شخصی و اعتماد به خود را ارضاء کند. کار، در عین حال می‌تواند منبع استرس نیز باشد. کوپر (۱۹۸۱) یک سری از این عوامل استرس زا را در محیط های کاری ذکر ‌کرده‌است. موقعیت کاری ( صدای زیاد، دمای بالا، نور کم یا زیاد)، ابهام نقش (فرد اطلاعات لازم ‌در مورد نقشی که باید ایفا کند را ندارد)، مسئولیت، ارتباطات در محیط کاری و امثال آن (نقل از ترور، ۱۹۹۰).

محیط طبیعی: عوامل مختلف در محیط فیزیکی یا طبیعی وجود دارند که باعث به وجود آمدن استرس می‌شوند. این محیط ها خصوصیاتی دارند که سیستم سمپاتیک فرد را برمی انگیزند و باعث پاسخ استرس می‌شوند ( کوپر، ۱۹۸۱).

۲-۱۲-۲- عوامل فردی

۳۶٫۲%۷۱کشاورزی

۱%۲علوم۲۰٫۴%۴۰ادبیات۶٫۶%۱۳مهندسی۱۰۰%۱۹۶کل

همان گونه که در جدول ۳-۴ ملاحظه می­ شود، از بین ۱۹۶ شرکت­کننده در پژوهش، ۷/۳۵ درصد پاسخگویان در دانشکده­ی روانشناسی و علوم تربیتی، ۲/۳۶ درصد در دانشکده­ی کشاورزی، ۱ درصد در دانشکده­ی علوم، ۴/۲۰ درصد در دانشکده­ی ادبیات و ۶/۶ درصد در دانشکده­ی مهندسی مشغول به تحصیل بودند.

ت) معدل

در این قسمت تعداد و درصد پاسخ ­دهندگان از نظر معدل بررسی می­ شود و نتایج در جدول ۴-۴ ارائه شده است.

جدول ۴-۴: فراوانی و درصد فراوانی نمونه­ ها بر حسب معدل

درصد فراوانی

فراوانی مطلق

معدل

۳٫۱%
۶
۲۰-۵/۱۸
۳۷٫۲%
۷۳
۵/۱۸-۵/۱۶
۴۸%
۹۴
۵/۱۶-۵/۱۴
۱۰٫۷%
۲۱
۵/۱۴-۵/۱۲
۱%
۲
کمتر از ۵/۱۲
۱۰۰%
۱۹۶
کل

همان گونه که در جدول ۴-۴ ملاحظه می­ شود، ۱/۳ درصد پاسخگویان دارای معدل بین ۵/۱۸ تا ۲۰، ۲/۳۷ درصد بین ۵/۱۶ تا ۵/۱۸، ۴۸ درصد بین ۵/۱۴ تا ۵/۱۶، ۷/۱۰ درصد بین ۵/۱۲ تا ۵/۱۴ و ۱ درصد افراد پاسخگو معدل کمتر از ۵/۱۲ داشتند.

ث) علاقه به رشته تحصیلی

در این قسمت تعداد و درصد پاسخ ­دهندگان از نظر علاقه به رشته تحصیلی بررسی می­ شود و نتایج در جدول ۵-۴ ارائه شده است.

جدول ۵-۴: فراوانی و درصد فراوانی نمونه­ ها بر حسب علاقه به رشته تحصیلی

درصد فراوانی

فراوانی مطلق

میزان علاقه

۴٫۶%
۹
خیلی کم
۷٫۱%
۱۴
کم
۲۹٫۶%
۵۸
تا حدودی
۳۸٫۸%
۷۶
زیاد
۱۹٫۹%
۳۹
خیلی زیاد
۱۰۰%
۱۹۶
کل

همان گونه که در جدول ۵-۴ ملاحظه می­ شود، ۶/۴ درصد پاسخگویان علاقه­ آنان به رشته تحصیلی در سطح خیلی کم، ۱/۷ درصد در سطح کم، ۶/۲۹ درصد در سطح متوسط، ۸/۳۸ درصد در سطح زیاد و ۹/۱۹ درصد در سطح خیلی زیاد بودند.

ج) رضایت از دانشگاه محل تحصیل

در این قسمت تعداد و درصد پاسخ ­دهندگان از نظر رضایت از دانشگاه محل تحصیل بررسی می­ شود و نتایج در جدول ۶-۴ ارائه شده است.

جدول ۶-۴: فراوانی و درصد فراوانی نمونه­ ها بر حسب رضایت از دانشگاه محل تحصیل

درصد فراوانی

فراوانی مطلق

میزان رضایت

۱۴٫۸%
۲۹
خیلی کم
۲۱٫۹%
۴۳
کم
۳۶٫۲%
۷۱
تا حدودی
۱۹٫۹%
۳۹
زیاد
۷٫۱%
۱۴
خیلی زیاد
۱۰۰%
۱۹۶
کل

همان گونه که در جدول ۶-۴ ملاحظه می­ شود، ۸/۱۴ درصد پاسخگویان رضایت آنان از دانشگاه محل تحصیل در سطح خیلی کم، ۹/۲۱ درصد در سطح کم، ۲/۳۶ درصد در سطح متوسط، ۹/۱۹ درصد در سطح زیاد و ۱/۷ درصد در سطح خیلی زیاد بودند.

۲-۴ شاخص­ های توصیفی

۱-۲-۴ توصیف آماری تعلل­ورزی دانشجویان دانشگاه بیرجند در کل نمونه

در این قسمت به محاسبه­ شاخص­ های پراکندگی و مرکزی تعلل­ورزی می­پردازیم و نتایج در جدول ۷-۴ ارائه شده است.

جدول ۷-۴: شاخص­ های توصیفی تعلل­ورزی

متغیرها

تعداد

میانگین

حداقل

حداکثر

انحراف معیار

آماده شدن برای امتحانات
۱۹۶
۲٫۸۹
۱
۴٫۶۷
۰٫۸۶
آماده کردن تکالیف درسی
۱۹۶
۲٫۷۷
۱٫۲۲
۴٫۲۲
۰٫۶۰
آماده کردن مقالات
۱۹۶
۲٫۷۸
۱
۴٫۵
۰٫۶۸

بر اساس اطلاعات جدول ۷-۴، میانگین آماده شدن برای امتحانات، ۸۹/۲ از ۵ نمره ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۸۶/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی آماده شدن برای امتحانات ۱ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۶۷/۴ از ۵ نمره­ی ممکن است. میانگین آماده کردن تکالیف درسی، ۷۷/۲ از ۵ نمره­ی ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۶۰/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی آماده کردن تکالیف درسی ۲۲/۱ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۲۲/۴ از ۵ نمره ممکن است. میانگین آماده کردن مقالات، ۷۸/۲ از ۵ نمره­ی ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۶۸/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی آماده کردن مقالات ۱ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۵/۴ از ۵ نمره­ی ممکن است.

در بین متغیر­های تعلل­ورزی، آماده شدن برای امتحانات با میانگین ۸۹/۲ بیشترین و آماده کردن تکالیف درسی با میانگین ۷۷/۲ کمترین نمره را کسب نموده ­اند و انحراف معیار آماده کردن تکالیف درسی (۶۰/۰) کمترین و آماده شدن برای امتحانات (۸۶/۰) بیشترین پراکندگی را از حیث نمره دارند. به عبارتی، افراد در زمینه­ آماده کردن تکالیف درسی­، ویژگی همگن­تر نسبت به سایر ابعاد دارند و در زمینه­ آماده شدن برای امتحانات، دارای ویژگی ناهمگن­تری نسبت به سایر ابعاد می­باشند.

۲-۲-۴ توصیف آماری جوّ کلاس دانشجویان دانشگاه بیرجند در کل نمونه

در این قسمت به محاسبه­ شاخص­ های پراکندگی و مرکزی جوّ کلاس می­پردازیم و نتایج در جدول ۸-۴ ارائه شده است.

جدول ۸-۴: شاخص­ های توصیفی جوّ کلاس

متغیرها

تعداد

میانگین

حداقل

حداکثر

انحراف معیار

جوّ مثبت کلاس
۱۹۶
۳٫۷۴
۱٫۴۰
۵
۰٫۶۸
جوّ منفی کلاس
۱۹۶
۳٫۹۲
۲
۵
۰٫۶۹
عقاید و باورها
۱۹۶
۳٫۴۱
۱٫۶۷
۵
۰٫۷۰

بر اساس اطلاعات جدول ۸-۴، میانگین جوّ مثبت کلاس، ۷۴/۳ از ۵ نمره­ی ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۶۸/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی جوّ مثبت کلاس ۱٫۴۰ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۵ از ۵ نمره­ی ممکن است. میانگین جوّ منفی کلاس، ۹۲/۳ از ۵ نمره­ی ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۶۹/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی جوّ منفی کلاس ۲ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۵ از ۵ نمره­ی ممکن است. میانگین عقایدها و باورها، ۴۱/۳ از ۵ نمره­ی ممکن به دست آمده است و انحراف معیار نمرات ۷۰/۰ است. در این بین کمترین نمره­ی عقاید و باورها ۱٫۶۷ و بیشترین نمره­ی به دست آمده ۵ از ۵ نمره­ی ممکن است.

در بین متغیر­های جوّ کلاس، جوّ منفی با میانگین ۹۲/۳ بیشترین و عقاید و باورها با میانگین ۴۱/۳ کمترین نمره را کسب نموده ­اند و انحراف معیار جوّ مثبت کلاس (۶۸/۰) کمترین و عقاید و باورها (۷۰/۰) بیشترین پراکندگی را از حیث نمره دارند. به عبارتی افراد در زمینه­ جوّ مثبت کلاس ویژگی همگن­تری نسبت به سایر ابعاد دارند و در زمینه­ عقاید و باورها دارای ویژگی ناهمگن­تری نسبت به سایر ابعاد جوّ کلاس می­باشند.

۳-۲-۴ توصیف آماری باورهای انگیزشی

در این قسمت به محاسبه­ شاخص­ های پراکندگی و مرکزی باورهای انگیزشی می­پردازیم و نتایج در جدول ۹-۴ ارائه شده است.

جدول ۹-۴: شاخص­ های توصیفی باورهای انگیزشی

متغیرها

تعداد

میانگین