در عین حال در این پژوهش پایایی پرسشنامه مجدداً مورد بررسی قرار گرفته است. به منظور سنجش میزان پایایی پرسشنامه ­ها از روش محاسبه ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد(شریفی، ۱۳۸۱، ص ۱۹۸؛ سیف، ۱۳۸۲، ص ۴۵۶). چون این بخش از پرسشنامه‌ها به صورت طیف لیکرت طراحی شده و در واقع ازنوع نگرش سنج ‌می‌باشد به همین جهت مناسب­ترین روش برای محاسبه اعتبار، ضریب آلفای کرونباخ است^[۹۸]:

نتایج حاصل از بررسی پایایی پرسشنامه مذکور در جدول زیر نشان داده شده است»

جدول ۱-۳: ضریب پایایی پرسشنامه سلامت عمومی و مؤلفه‌ های آن

مؤلفه

آلفای کرونباخ

علائم جسمانی

۰٫۸۰

علائم اضطراب و اختلال خواب

۰٫۸۵

علائم اختلال در کارکرد اجتماعی

۰٫۸۵

علائم افسردگی

۰٫۸۷

کل پرسشنامه سلامت عمومی

۹۳/۰

با توجه به ضرایب پایایی محاسبه شده ‌می‌توان نتیجه گرفت که پرسشنامه مورد استفاده از پایایی پژوهشی کافی برخوردار بوده است.

ب) مقیاس محیط خانواده

مقیاس محیط خانواده اولین بار در سال ۱۹۸۱ توسط موس و موس ارائه شد. سپس نسخه تجدید نظر شده آن در سال ۱۹۹۳ به چاپ رسید. این مقیاس یکی از ۱۰ مقیاس فضای اجتماعی^[۹۹] که توسط موس و موس طراحی شده‌اند. مقیاس محیط خانواده، شامل ۱۰ زیر مقیاس است که ویژگی‌های اجتماعی محیط خانواده های مختلف را می‌سنجد. این مقیاس ۳ فرم مختلف دارد.

– فرم واقعی^[۱۰۰]، که برداشت افراد از خانواده‌شان را می‌سنجد.

– فرم آرمانی^[۱۰۱]، که برداشت افراد از محیط خانوادگی ایده‌آل را می‌سنجد.

– فرم مورد انتظار^[۱۰۲]،‌ انتظارات افراد درباره وضعیت خانواده را می‌سنجد. مثل انتظارات یک زوج درباره این که خانواده بعد از تولد یک کودک چگونه خواهد بود.

در این پژوهش از فرم واقعی استفاده شده است.

فرم واقعی دارای ۹۰ سؤال درست- غلط می‌باشد و دارای سه بعد است و دارای ۱۰ مقیاس فرعی است. ابعاد آن عبارتند از:

• • بعد رابطه^[۱۰۳]

• • بعد رشد فردی^[۱۰۴]

• • بعد نگهداری سیستم^[۱۰۵]

• • بعد رابطه شامل ۳ زیر مقیاس پیوستگی^[۱۰۶] ، بیان^[۱۰۷] و درگیری یا اختلاف^[۱۰۸] می‌باشد.

• • بعد رشد فردی شامل ۵ زیر مقیاس استقلال^[۱۰۹] ، جهت‌یابی پیشرفت^[۱۱۰] ، جهت‌یابی فکری-فرهنگی^[۱۱۱] ،‌ جهت‌یابی فعالیت‌های تفریحی^[۱۱۲] و تأکیدات اخلاقی- مذهبی^[۱۱۳] می‌باشد.

• بعد نگهداری سیستم شامل ۲ زیر مقیاس سازمان^[۱۱۴] و کنترل^[۱۱۵] می‌باشد.

روایی و پایایی مقیاس محیط خانواده

‌بر اساس تحقیق انجام شده توسط موس و موس (۱۹۹۳)، ثبات درونی در همه مقیاس‌ها قابل قبول بوده است و دامنه‌ای از ثبات متوسط برای زیر مقیاس پیشرفت و استقبال تا ثبات قوی برای پیوستگی، سازمان، جهت‌گیری فرهنگی و تأکید مذهبی- اخلاقی را دربرمی‌گیرد.

در تحقیق موس و موس (۱۹۹۳) ۴۷ فرم که اعضاء ۹ خانواده بودند هر کدام ۲ بار به فاصله ۸ هفته به تست پاسخ دادند. پایین‌‌ترین پایایی ۶۸/۰ برای مقیاس استقلال و بالاترین ۸۶/۰ برای مقیاس پیوستگی بوده است. در این پژوهش پایایی آزمون با ۶۰ نفر نمونه مورد بررسی قرار می‌گیرد.

روایی

ساندرو باور^[۱۱۶] (۱۹۸۴) در بررسی خود با این تست دریافتند افرادی که خانواده‌شان را پیوسته‌تر معرفی کرده بودند، رفتارهای اجتماعی حمایتگرانه بیشتری میان اعضای خانواده گزارش می‌دادند. نتایج به دست آمده در زیر مقیاس پیوستگی با نتایج حاصل از مقیاس سازگاری اسپانیر- دیانیک^[۱۱۷] رابطه مثبت داشتند(ابوت و برادی^[۱۱۸]، ۱۹۸۵). زیر مقیاس‌های آزادی بیان و تعارض هم توسط مقیاس سازگاری قابل پیش‌بینی بودند. اسپیگل و ویسلر^[۱۱۹] (۱۹۸۳) هم دریافتند که نمراتی که کارکنان متخصص کلینیک ‌در مورد یک خانواده در مقیاس در تعارض، تأکیدی مذهبی، آزادی بیان و پیوستگی می‌دهند به طور معناداری مشابه نمرات خود اعضای خانواده است.

جدول ۲-۳: ضریب پایایی مقیاس محیط خانواده و مؤلفه­ های آن

مؤلفه

آلفای کرونباخ

به هم پیوستگی

۰٫۵۵

بیان

۰٫۶۹

درگیری

۰٫۵۸

استقلال

۰٫۴۸

جهت یابی پیشرفت

۰٫۵۴

جهت یابی فکری- فرهنگی

۰٫۶۲

جهت­یابی فعالیت­های تفریحی

۰٫۶۴

تاکیدات اخلاقی- مذهبی

۰٫۴۱

سازمان

۰٫۳۸

کنترل

۰٫۶۸

مقیاس محیط خانواده

۰٫۷۸

با توجه به نتایج جدول بالا و جداول پیوست می‌توان نتیجه گرفت که پرسشنامه های مورد استفاده از اعتبار تحقیقی لازم برخودار می‌باشند. از طرف دیگر بررسی وضعیت هریک از سؤال‌های پرسشنامه‌ها به منظور سنجش همسانی درونی سؤالات (ارائه شده در پیوست) نشان داد که حذف سؤال‌ها موجب افزایش یا کاهش چشمگیر در ضریب اعتبار پرسشنامه نیست. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که سؤال‌های پرسشنامه های مورد استفاده از همسانی درونی خوبی برخوردار هستند.

روش های آماری تجزیه و تحلیل داده ها

به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آماری توصیفی و استنباطی استفاده شده است. در تجزیه و تحلیل توصیفی اطلاعات، شاخص­ های گرایش مرکزی و انحرافی مربوط به خرده مقیاس­های محیط خانواده و خرده مقیاس­های سلامت عمومی و همچنین نمره کل این دو مقیاس و نمودارهای مربوطه ارائه شده است که با بهره گرفتن از آن ها به بررسی وضعیت موجود پرداخته شده است.

در بخش روش های استنباطی به منظور بررسی سؤالات تحقیق و به عبارتی تعمیم نتایج به دست آمده از نمونه به جامعه آماری تحقیق، از همبستگی پیرسون تک متغیری و آزمون معناداری مربوط به آن، تحلیل رگرسیون چندگانه به روشهایEnter وStepwise Forward ، و آزمون معناداری ضرایب همبستگی چندگانه استفاده شده است.

فصل چهارم

تجزیه و تحلیل داده ها

مقدمه

به منظور تجزیه و تحلیل داده ­های آماری پژوهش حاضر، ابتدا اطلاعات حاصل از پرسشنامه ­ها استخراج و در جدول اطلاعات کلی یا جدول مادر تنظیم شد، سپس کلیه اطلاعات با بهره گرفتن از کامپیوتر و از طریق نرم افزارهای آماری بویژه نرم افزارهای SPSS(16.0) و STATISTICA(8.0) در دو بخش روش های توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

در تجزیه و تحلیل توصیفی اطلاعات، شاخص­ های گرایش مرکزی و انحرافی مربوط به خرده مقیاس­های محیط خانواده و خرده مقیاس­های سلامت عمومی و همچنین نمره کل این دو مقیاس و نمودارهای مربوطه ارائه شده است. در بخش روش های استنباطی به منظور بررسی سؤالات تحقیق و به عبارتی تعمیم نتایج به دست آمده از نمونه به جامعه آماری تحقیق، از همبستگی پیرسون تک متغیری و آزمون معناداری مربوط به آن، تحلیل رگرسیون چندگانه به روشهایEnter وStepwise Forward ، و آزمون معناداری ضرایب همبستگی چندگانه استفاده شده است. نتایج در جداول مربوط آورده شده است.

روش­های آماری توصیفی

در سال ۱۹۸۶ با دخالت سازمان های بین‌المللی، فصل جدیدی در رابطه با حفاظت از محیط زیست آغاز گردید. در این سال سازمان ملل متحد و دو سازمان منطقه ای یعنی شورای اروپا و سازمان اتحاد آفریقا، اسناد بین‌المللی مهمی را تصویب نمودند که از آن جمله می توان اعلامیه مبارزه با آلودگی هوا(۸ مارس ۱۹۶۸) و منشور اروپایی آب ۶( ۶ می ۱۹۶۸) مصوب شورای اروپا و کنوانسیون آفریقایی ‌در مورد حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی(۱۵سپتامبر۱۹۶۸) مصوب سازمان اتحاد آفریقا را نام برد.^[۱]

مبحث دوم- تاریخچه توجه به محیط زیست و حقوق مرتبط با آن

گفتار اول: دوره های مختلف تعامل انسان با محیط و تحولات آن

در طول حیات بشری، انسان بر روی زمین هم به عنوان مهد و پرورشگاه اولیه اش و هم به عنوان محیطی برای زیست و بهره گیری از مواهب و رفع نیازها در تماسی تنگاتنگ بوده است. رابطه ای که بدون آن از دوام انسان خبری نبود. لیکن این رابطه بعدها از حد رفع احتیاجات اساسی اولیه فراتر رفته و اشکال گوناگونی به خود گرفت تا به امروز که کره خاکی به عنوان زیستگاه واحدی برای تمامی آنان برای ادامه حیات موجوداتش چشم به شیوه رفتار انسان امروز دوخته است. صاحب نظران رابطه انسان با محیطش را بر اساس کیفیت این ارتباط به دوران های گوناگونی تقسیم کرده‌اند.^[۲] که به اجمال عبارت است از:



الف: دوره ای که انسان مقهور طبیعت است و از ابتدای تاریخ تا اواخر قرن ۱۶ میلادی را در بر می‌گیرد.

ب: زمانی که غول صنعت، اعجاز و اقتدارش را در خدمت بشر قرار می‌دهد، انسان سرمستی که تا آن زمان خود چیره و مغلوب طبیعت بود، حال که موانع تسخیر آن یکی پس از دیگری از پیش پای برداشته به طرز مضحکی خود را مالک بلا منازع همه چیز می‌داند. این دوران به طور تقریبی از اوایل قرن ۱۶ میلادی آغاز می شود.

بر اساس اسناد موجود در یک تقسیم تاریخی که در سال ۱۴۹۳ اتفاق افتاد پاپ الکساندر چهارم، بخشی اعظم از اقیانوس هایی را که پیش تر استیلا بر آن افسانه می نمود. میان پرتغال و اسپانیا تقسیم کرده، تجارت و بهره برداری به وسیله آب ها را برای دیگر دول ممنوع اعلام می‌کند.^[۳]

مسأله مالک بودن یا نبودن در آن زمان به گونه ای بالا می‌گیرد که برخی اندیشمندان عصر را با چالشی در این وادی مقابل هم قرار می‌دهد. چنان که ویکتوریا از تصاحب دریاهای بسته و محدود سخن می‌گوید و در مقابل، گروسیوس اصالت را با آزادی دریاها می‌داند.^[۴] این دوران با انقلاب صنعتی به اوج خود می‌رسد و همچنان تا اواسط قرن ۲۰ با بهره برداری از مواهب ارزان و در دسترس طبیعی، بازار اقتصاد و منفعت طلبی در این زمینه را گرم و پر رونق نگاه می‌دارد.

ج: زمانی است که آثار مخرب فعالیت های بی محابای اقتصادی او اندک اندک رخ می کند و اندیشه اش بدین سوی متمایل می شود که باید ضمن انجام فعالیت های صنعتی و اقتصادی، گامی نیز در جهت جلوگیری از بروز آثار مخرب این فعالیت ها برداشته و از آسیب دیدگی، تخریب و آلودگی محیط زیست ممانعت به عمل آورد. این زمان تا اواسط قرن ۲۰ آغاز شده است.

مبحث سوم- حقوق محیط زیست در عرصه حقوق بین الملل

دانستن این مطلب مهم که اثرات مداخله انسان در طبیعت به ندرت در محل باقی می ماند و به جهانی شدن میل دارد لازم می آورد تا دولت ها را نسبت به بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی زیست محیطی مؤظف نموده و همکاری های بین‌المللی در این راستا را برانگیزد. اگر چه حتی از سال ۱۹۲۶ فعالیت هایی پراکنده در این زمینه وجود داشته (آقایی، بهمن، حقوق بین الملل دریاها و مسائل ایران، کتابخانه گنج دانش، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۴، ص ۱۵۶). لیکن آغاز نهضت محیطی زیستی را باید از ۱۹۶۰ در نظر گرفت. از ژوئن ۱۹۷۲ برپایی کنفرانس استکلهم به عنوان نقطه عطفی در توجه به مسائل محیط زیست بشر این حقوق توسعه یافت. (تقی زاده، انصاری، مصطفی، حقوق محیط زیست در ایران، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۸۴، ص ۱۵۷). این کنفرانس جهانی پس از دوران خمود و بی توجهی نسبت به آن، همت جهانیان را به سوی حل این معضل جهانی برانگیخت و سلسله جنبان فعالیت های پیش رونده ای در این راستا شد. بعدها با تشکیل کنفرانس ریو و اخیراًً کنفرانس ژوهانسبورگ و دیگر نشست های جهانی مسائل محیط زیست به طور جدی تری در دستور کار مجامع جهانی وارد شد. (قوه قضاییه، مجموعه مقالات نخستین همایش حقوق محیط زیست، انتشارات برگ زیتون، تهران، ۱۳۸۴، ص ۶۲) انسان پرورده شده در دامان طبیعت، پس از طی دوران متنوع ارتباطش با آن، اینک در قالب مجامع و تجمعات دولتی و غیر دولتی به آن جا رسیده که برای حفظ محیط زیستش قواعدی را بنا نهاده و خود را ملزم به رعایت آن بداند. مهم ترین توجهات در این زمینه در قالب کنفرانس ها و کنوانسیون های بین‌المللی و منطقه ای نمود داشته است.

گفتار اول: ویژگی های حقوق بین الملل محیط زیست معاصر

گرچه به طور کلی می توان در حقوق بین الملل عمومی جنبه‌های از حفاظت محیط زیست یافت ، اما ظهور حقوق بین الملل محیط زیست به عنوان شاخه ای از این رشته نسبتا جدید است . جرقه های نخست این شاخه حقوقی در کنفرانس ۱۹۷۲ استکهلم و با پذیرش بیانیه این کنفرانس زده شد. این بیانیه با اینکه جنبه الزام آور حقوقی ندارد، اما اصول مهمی را که امروزه زیر بنای حقوق بین الملل محیط زیست است ، بیان می‌دارد.

یکی دیگر از خصوصیات حقوق بین الملل محیط زیست این است که اساس این حقوق بر پایه حقوق نرم^[۵] بنا گردید است . حقوقی که بر بیانیه ها ، اعلامیه ها، اصول اجرایی و …. مبتنی گردیده و ضمانت اجرای حقوقی محکمی ندارد. گر چه به تدریج حقوق بین الملل محیط زیست به سمت حقوق سخت^[۶] پیش رفته است و در حال حاضر می توان بخشی از آن را در مجموعه های حقوقی بین‌المللی یافت .

بر این اساس ، « مسئولیت»^[۷] درحقوق بین الملل محیط زیست بر اساس « مسئولیت نرم»^[۸] شکل گرفته است. گر چه به طور سنتی می توان متون حقوقی زیادی درباره « مسئولیت سخت»^[۹] در حقوق بین الملل محیط زیست مشاهده کرد، که از جمله می توان به « مسئولیت بین‌المللی آلودگی فرامرزی » اشاره کرد ، ولی حقوق بین الملل محیط زیست در تلاش است تا یک نوع مسئولیت مدنی که مبتنی بر « جبران خسارت » می‌باشد را به رسمیت بشناسد. این نوع مسئولیت به عنوان یک مسئولیت ناشی از « خطاء » شناخته می شود نه مسئولیت ناشی از « فعل یا ترک فعل » که عنصر «جرم » معرف آن است .

۶- روایت هارون بن حمزه ی غنوی از امام صادق ( ع )

غنوی از امام صادق ( ع ) روایت ‌کرده‌است که دیده که ، شخصی شتر مریضی را که می‌فروختند را به ده درهم خرید و شخص دیگری را در مقابل دو درهم در سر و پوست آن شتر شریک کرد. اتفاقاً آن شتر از بیماری بهبودی یافت و قیمت آن به چندین دینار رسید.صاحب شتر به شریک گفت یک پنجم قیمت شتر را بگیر و او امتناع کرد و گفت باید شتر را بکشی و کله و پوست آن را به من بدهی، امام(ع) فرمود: آنکه دو درهم داده در یک پنجم قیمت شتر شریک است و اگر بگوید من همان سر و پوست شتر را می‌خواهم چنین حقی ندارد. اگر یک پنجم قیمت شتر به او داده شود به حق خود رسیده است۹ (کلینی ، [ بی تا ] ، ج ۵ ص ۲۹۳ )در اینجا چون لا ضرر معلوم بوده فقط امام به تطبیق مسئله با لا ضرر اکتفا نمودند.(سیستانی،۱۳۸۹ ، ص ۷۷ )

۷- محمد بن حسین می‌گوید : به حضرت رضا ( ع ) نوشتم که شخصی قناتی داشته ، دیگری در جوار او قصد حفر قنات دارد ، با توجه به وضعیت محل زمین که سخت باشد یا نرم ، چه مقدار باید رعایت کند که به صاحب قنات دیگر ضرر نرساند؟ حضرت در پاسخ نوشتند : به گونه ای که به دیگری ضرر نرساند.۱۰ (حر العاملی ، ۱۳۹۱ ، ص۳۴۳ )

۹- عن هارون بن حمزه الغنوی عن ابی عبدالله ( ص ) فی رجلٍ شهد بغیراً مریضاً و هو یباع فاشتراهُ رجلٌ بعشره دراهم، فجاءَ و اَشرک فیه رجلاً بدرهمین بالرّأسِ و الجلد ، فقضی اَنَّ البعیر برءَ فبلغ ثمنه دنا نیر قال فقال : « لصاحب الدّرهمین خمس ما بلغ فان قال : اریدُ الرَّأس و الجلد فلیس لهُ ذلک ، هذا الضرار و قد اعطی حقَّهُ اعطی الخمس.

۱۰- عن محمد بن الحسین قال : « کتبتُ اِلی ابی محمد ( ع ) : رجلٌ کانت لهُ قناهٌ فی قریهٍ فأرادَ رجلٌ أن یحفر فناهً اَخری الی قریهٍ لهُ ، کم یکونُ بینها فی البعد حتّی لا تضرَّ اِحداهما بالاخری فی الارض اِذا کانت صلبهً او رَخوَهً؟ فوقّعَ ( ع ) علی حسبِ أن لاتضرَّ اِحداهما بالاخری . »

۸- به همان سند روایت قبلی ، راوی ( محمد بن حسین ) می‌گوید : به حضرت رضا ( ع ) نوشتم : شخصی در پایین نهری آسیابی دارد . نهر متعلق به قریه ای است و صاحب قریه تصمیم به تغییر مسیر نهر می‌گیرد و بدین ترتیب ، آب آن آسیاب قطع می شود. آیا صاحب قریه و آب حق دارد چنین رفتار کند؟ حضرت نوشتند : « از خدا بپرهیزد و به نیکی رفتار کند و به برادر مؤمن خود ضرر نزند. » (حر العاملی ،۱۳۹۱ ، ص ۳۱۹)

۹- در کتاب « المسند » خود از عباده بن صامت ( از بزرگان شیعه که در اتقان و ضبط احادیث ، متفقٌ علیه است ) نقل می‌کند که : « عن رسول الله ( ص ) قال : …. و قضی اَن لا ضرر و لا ضرار» (حنبل ، [بی تا ] ، ص۳۲۶ ) این بود پاره ای از مهم ترین روایات در باره ی قاعده ی « لا ضرر » که فخر المحققین بر اساس آن ها ادعای تواتر معنوی حدیث « لا ضرر » ‌کرده‌است. باید متذکر شد که برای حجت دانستن هر روایتی ، چند مسأله را باید در آن ملاحظه کنیم : اول آن ها « اصاله الصدور » است، یعنی محرز شود که از معصوم ( ع ) صادر شده است. دوم « اصاله الظهور » است؛ بدین معنی که آیا روایت ظهور دارد ومبیّن است یا مجمَل است؟ سوم این که آیا از روی تقیه صادر شده است یا خیر؟ مهم تر از همه « اصاله الصّدور » است که با توجه به تواتر این حدیث ، بحث در حجیت آن از نظر « اصاله الصدور » غلط است ؛زیرا خبر متواتر یعنی خبری که « قطعی الصدور » باشد و اِفاده ی علم کند،و حجیت «علم»و «قطع» ذاتی است ( الی القطع ینتهی حجیه کلِّ حجهٍ ) وگرنه تسلسل محال لازم می‌آید. پس از نظر « اصاله الصدور » این روایت ، مشکلی نداریم، چون متواتر است و حجیت آن همراه خودش است نه این که خبر واحد باشد ونیاز به ادله ی حجیت داشته باشد؛ گذشته از این که این روایت لا ضرر جزء « جوامع الکلم » پیامبر(ص ) است و خود پیامبر اکرم ( ص ) و ائمه ی اطهار ( ع ) موارد متعددی را بر این حدیث تطبیق کرده‌اند.

در کتاب « قواعد الفقیه » آمده : هیچ شکی در حجیت سخن پیامبر ( ص ) مبنی بر « لا ضرر و لا ضرار » نیست و این یا به سبب تواترش ویا به علت قطع به صدورش و یا به موجب روایت شدن آن در طریق معتبر مانند مؤثقه ی زراره ، یا به خاطر جبران ضعف آن به واسطه ی عمل بزرگان اصحاب است که شهرت پیدا کرده و همین شهرت عملی موجب جبران ضعف سند حدیث است. ( فقیه ، ۱۴۰۷ ، ص ۱۸۸ )

۱-۱-۳ عقل

همان طور که پیش از این گفته شد ، قاعده ی « لا ضرر » مبتنی بر یک مبنای عقلانی است و بنای عُقلای عالم – بما هُم عقلاء – بر منع ضرر و اضرار به یکدیگر استوار است و این اصل در حقوق بیشتر کشور ها ، تحت عنوان « عدم جواز سوء استفاده از حق » مطرح شده است . پس به موازات ادّله و مدارک دیگر، عقل بر حاکمیت و اعتبار قاعده ی فوق گواهی می‌دهد. در واقع ، مدلول این قاعده جز مستقلات عقلیه است و اگرچه عده ای از فقها – همچون مرحوم میرزای نائینی ( ره ) – عمده ترین دلیل قاعده ی « لا ضرر » را جمله ی نبوی در ذیل قضیّه ی سمره بن جندب دانسته اند ، لکن به عقیده ی بعضی دیگر ، مهم ترین دلیل حجیت این قاعده همان عقل و بنای عقلاست؛ همان طور که در حدیث هفتم از احادیث نُه گانه ای که ذکر شد این نکته فهمیده می شود. زیرا در آن حدیث با توجه به سؤال محمد بن حسین از امام رضا ( ع ) و جواب آن حضرت معلوم می شود که لزوم عدم اضرار به غیر، جزء باور سؤال کننده بوده است و در نتیجه ، سؤال نکرده که آیا عمل می‌تواند موجب اضرار باشد ویا این که اضرار جایز است یا خیر؟ بلکه فقط سؤال می‌کند که چه مقدار باید فاصله بگیرد که ضرر نرساند؟ منشاء این سابقه ی ذهنی متداول بودن مفهوم عدم اضرار در عرف جامعه نزد عقلا بوده است ؛ یعنی عقلای جامعه بر اعتبار این اصل عقلی مهر تأیید نهاده بودند و سؤال کننده نیز به عنوان یکی از آحاد جامعه ، به متابعت از این مفهوم و اعتقاد معمول و جا افتاده به طرح سؤال مبادرت کرده که می‌تواند موید دلیل نقلی باشد.

اما گروهی معتقدند که : نظریات مطرح شده در باب قاعده ی « لا ضرر » با این پیش فرض بود که عمده مستند این قاعده « حدیث لا ضرر » در جریان ثمره بن جندب با مرد انصاری است.(نائینی ،۱۳۷۳ ، ص ۳۹۷) از همین رو نظریه های مختلفی در این زمینه میان فقها مطرح گردید ، ‌بنابرین‏ سبب اساسی نزاع میان فقها همین تلقی نادرست است که عمده دلیل قاعده ی « لا ضرر » ، «حدیث لا ضرر » است ، چراکه همه ی ادله ی چهارگانه بر اعتبار قاعده ی «لا ضرر »گواهی می‌دهند.در نتیجه برخلاف تلقی مذبور،مدرک اصلی قاعده ی « لا ضرر » دلیل « عقل » بوده و قاعده ی « لا ضرر » از « مستقلات عقلیه » است و بدون حکم شرع خود عقل به آن می‌رسد(بادینی و مومنی ، ۱۳۹۲ ، ص ۲۶ ) ‌به این معنی که گوهر قدسی « عقل » به تنهایی و بدون استعانت از شرع مقدس در خصوص موضوع مورد بحث حکم مستقل دارد و ادله ی لفظیه ای که در این ارتباط وارد شده است ، اعم از نصوص قرانی و نصوص وارد در سنت معصومین علیهم السلام ، همگی ارشاد به حکم عقل می‌باشند.

واشل و فارینگتن^[۹] (۲۰۰۷) براین اعتقادند که ساختار رشد اجتماعی می ­تواند عوامل خطرساز را در پیشگیری و مداخله روشن کند .

مطالعات طولی بسیاری، ارتباط بین تجارب زودهنگام کودکی رفتارهای ضد اجتماعی در بزرگسالی را گزارش داده ­اند . این یافته­ ها براین مبنا هستند که ناتواتی والدبن در پروراندن خود کنترل­گری در کودک، اعمال منفی مختلف والدین، تعاملات خشونت آمیز در خانواده و ناتوانی کودک در پروراندن مهارت­ های رشدی مناسب با سن از عواملی است که پیش‌بینی کننده این گونه رفتارهاست . )لاکورز^[۱۰] و همکاران ۲۰۰۲ .(

در حالی که (لوبر و همکاران، ۲۰۰۰)براین اعتقادند که اکثر اختلالات دوران کودکی نشأت گرفته از مشکل بهنجاری است که اکثر کودکان با رشد و تکامل خود بر آن فائق می ­آید، اما چالشی که پژوهشگران رشد با آن روبرو هستند این است که کدام رفتارها در زمان کودکی با عنوان رفتارهای زودگذر و موقتی رشدی در نظر گرفته نمی­ شود بلکه می ­تواند با مشکلات بعدی در ارتباط باشد .در زمینه عوامل خطرساز^[۱۱] در رفتارهای جرم و جنایت آمیز، عوامل هشداردهنده­ای که می ­تواند در آینده مشکل ساز باشد شناخته شده است . برای مثال پژوهشگران عواملی همچون خلق وخو، تکانش­گری، کناره­گیری اجتماعی پرخاشگری – بیش فعالی را با رفتارهای مشکل ساز یا اختلال گونه همایند دانسته ­اند . همچنین عوامل خانوادگی که مبتنی بر رفتارهای ضعیف فرزند پروری، بد سرپرستی، تنبیه بدنی، طرد کودک و تعاملات ضعیف با کودک است را می توان به ‌عنوان عوامل خطرساز نام برد.(لوبرو همکاران ۲۰۰۰)

مطالعاتی که متغیرهای پیش ­بینی کننده جرم و جنایت در بزرگسالی را می سنجند به دو گروه اصلی تقسیم می­شوند :

عوامل خطرساز در خانواده که دربرگیرنده عواملی همچون، عدم پویایی در خانواده، سلامت روان والدین، مدیریت والدین، ساختار خانواده و محیط آسیب رسان خانواده است.

عوامل خطرساز در کودکی که شامل درونی سازی، برونی سازی روابط اجتماعی، اختلالات رشدی، مسائل مربوط به تحصیل و مدرسه در کودکی، رفتارهای پیش اجتماعی ‌و کودکی و تاریخچه رفتارهای جنایت امیز یاخلاف است.(لی اسچید ۲۰۰۸)

رابطه مادر و فرزند در هر کشوری بنا به آداب و رسوم و فرهنگ متفاوت است مثلا در کشور ما رشد و استقلال در کودک دیرتر شکل ‌می‌گیرد. همچنین مدل­های تربیتی والدین و تاثیر فرهنگ­ها بر افراد جوامع متفاوت است، به همین دلیل رشد دلبستگی وابسته به فرهنگ است. البته سبک های دلبستگی نیز از لحاظ تنوع متفاوت و می ­تواند تاثیر زیادی بر شخصیت فرد بگذارد، سوء مصرف مواد نیز از این امر مستثنی نیست. پیوند مادر با کودک از دوران بارداری مادر شروع می شود و زن باردار یک حالت ویژه از پیش والدینی را تجربه می­ کند، این وضعیت باعث می­ شود که نیازهای کودک با دقت بیشتری درک شده و وی قادر شود به حیات بیولوژیکی خود ادامه داده و از طریق یک آگاهی روانشناختی از آسیب پذیری و ضعفش آگاه شود و به طور کلی دلبستگی را ‌می‌توان جو هیجانی کودک با مراقبش تعریف کرد اینکه کودک مراقب خود را که معمولا مادر است می­جوید و به او می­چسبد موید دلبستگی میان انان است.نوزادان معمولاً ‌تا پایان‌ ماه اول عمر خود چنین رفتاری از خود نشان می­ دهند، این رفتار برای تسریع نزدیکی به فرد مطلوب مطرح شده است .دلبستگی اولیه از طریق دهان یا مرحله دهانی فروید به وجود نمی­آید، بلکه یک راهکار ذاتی حیاتی است که تماس و عشق مادری ایجاد می­ کند.(دادستان ۱۳۶۶).

گروه همسالان

محیط اجتماعی که شخص در آن عمل می­ کند نیز می ­تواند بر سوء مصرف مواد تأثیر بگذارد. برای مثال، مارکویتز^[۱۲] (۲۰۰۳) نیز اظهار می‌دارد، نوجوانانی که مواد مخدر مصرف ‌می‌کنند، بیشتر محتمل است که دوستانی داشته باشند که آنان نیز از چنین دارو‌‌هایی مصرف نمایند؛ زیرا اولاً، تحت تأثیر دوستان خود قرار می‌گیرند و ثانیاًً، ممکن است به وسیله مصرف داروی غیرمجاز خود گروه مشابه خود را پیدا کنند. از این رو، به اعتقاد وار^[۱۳] (۱۹۹۳، به نقل از علوی، ۱۳۸۹) دوستان بیشترین نقش را در انحراف و کج­رفتاری ایفا می‌‌کنند. و بار تولاس^[۱۴] (۱۹۹۳، نقل از علوی، ۱۳۸۹) نیز گروه‌‌‌های منفی و منحرف همسالان را به عنوان سوء‌ مصرف مواد و تعارض در خانواده، یکی از پیش‌بینی کننده‌‌‌های انحراف نوجوانان معرفی می‌کند. دمبو^[۱۵] و همکاران (۱۹۹۲، به نقل از علوی، ۱۳۸۹) ارتباطات بین همسالان را از جمله عوامل سوق دهنده نوجوانان به سوی مصرف ماری جوانا معرفی می‌کند. ‌بنابرین‏ بیهوده نیست که ‌هانی و زیمبارد ^[۱۶](۱۹۹۸) بیان ‌می‌کنند که حتی افراد خوب هم ممکن است تحت تأثیر نیروها و فشار‌‌های موقعیتی، واکنش‌‌‌های کج­رفتارانه از خود نشان دهند.

یافته ­های تحقیق چایونگ لی( ۲۰۰۲)نشان داد که مصرف مواد در دوستان به عنوان الگویی تاثیرگذار مهم­تر از مصرف مواد در والدین ارزیابی شده است.در این مطالعه به بررسی تاثیر یک نوع از مواد مخدر مصرف شده به وسیله والدین و دوستان بر مصرف همان نوع مواد یا مواد مختلف دیگر در نوجوانان پرداخته است،نتیجه این تحقیق نشان داد مصرف هر گونه مواد در دوستان و والدین ممکن است بر روی مصرف مواد مختلف ( نه لزوماً همان موادی که دوستان و والدین مصرف مصرف می‌کنند) در نوجوانان تاثیر گذار باشد.این یافته از این اعتقاد حمایت می­ کند که روند روانشناختی مصرف مواد در نوجوانان، صرف نظر از اینکه چه نوع ماده ای مصرف کنند به صورت زیر بنایی به یکدیگر شبیه است.

فشار همسالان نقش مهمی در علت شناسی مصرف مواد در فرد دارد،مخصوصاً در زمانی که گفتن نه برای او سخت است،زیرا می‌خواهد دوستانش را از خودش راضی نگاه دارد.گفتن نه به همسالان خطر تحقیر و طرد از گروه آن­ها را برای فرد به دنبال خواهد داشت. در تحقیق امونال^[۱۷](۲۰۱۲)‌به این نتیجه رسیدند که افرادی که به اعتیاد روی می ­آورند به خصوص کسانی که ماری جوانا و حشیش مصرف ‌می‌کنند،به دوستان خود نسبت به خانواده خود اعتماد بیشتری دارند.از این گذشته همسالانی که وابستگی به مواد دارند زمینه یا محیط اجتماعی مناسبی برای مصرف مواد ایجاد ‌می‌کنند. که در این محیط خطر شروع و اقدام به مصرف مواد را در فرد افزایش می­دهد.

اما اغلب، شرط مربوط به بار اثبات با شرطی که در شرایط ایجاد مسئولیت تغییر به وجود می آورد، مخلوط می‌شود. برای مثال در حالی که در حقوق ایران برای اثبات نقض عهد نیازی به مطالبه طلبکار نیست، طرفین می‌توانند شرط کنند نقض عهد جز با مطالبه رسمی تحقق نمی یابد. در این حال، در حقیقت ایجاد مسئولیت، معلق به انجام عملی از سوی طلبکار شده است. از سوی دیگر ممکن است شرط شود این مطالبه باید در زمان معین (به عنوان مثال یک هفته پس از پایان موعد اجرا) صورت گیرد. با گذشت این مدت و عدم مطالبه، مدیون مسئولیتی نخواهد داشت. همچنین شرطی که به موجب آن، طلبکار باید ثابت کند که عدم اجرای تعهد ناشی از جنگ نبوده است (صرف نظر از اینکه جنگ اوصاف قوه قاهره را داشته باشد یا نه) چهره ماهوی و اثباتی دارد: از یک سو شرایط ایجاد مسئولیت تغییر ‌کرده‌است؛ زیرا جنگ صرف نظر از اینکه اوصاف قوه قاهره را داشته باشد یا نه، سبب رهایی از مسئولیت است. از سوی دیگر، مدیون حتی نیازی ندارد که وقوع جنگ را به عنوان سبب رهایی از مسئولیت ثابت کند؛ طلبکار است که برای دریافت خسارت باید عدم وقوع جنگ به اثبات برساند.

گفتار چهارم- شرط تحدید میزان مسئولیت (شرط تحدید خسارت)

ممکن است مسئولیت مدیون به میزان معینی محدود شود. معمولاً وقتی از شرط محدود کننده مسئولیت سخن به میان می‌آید، منظور، شرط تحدید میزان مسئولیت است.

شرط محدود کننده میزان مسئولیت را (به عنوان یکی از انواع شروط محدود کننده) برای فرضی به کار می‌برند که ایجاد مسئولیت به موارد معینی، یا نقض تعهدات معینی محدود شده باشد. محدود کردن میزان مسئولیت می‌تواند به شیوه های مختلفی انجام پذیرد. طرفین می‌توانند مبلغی را به عنوان حداکثر خسارت تعیین کنند. گاه دیده می‌شود که علاوه بر تعیین مبلغی به عنوان حداکثر خسارات، مبلغی به عوان حداقل خسارت تعیین می‌گردد. چنین شرطی ترکیبی از یک شرط افزایش مسئولیت و یک شرط تحدید مسئولیت است.^[۸۲] بسیار پیش می‌آید که مبلغ تحدید به میزان بهای کالا یا خدمات تعیین می‌گردد. در عقد بیع شرط می‌شود که مسئولیت مدیون در قبال عیب مبیع، به دو برابر میزان ثمن محدود است؛ صاحب رختشوی خانه بر مشتری شرط می‌کند که مسئولیت او در قبال از بین رفتن یا گم شدن پارچه ای که برای شستشو به او سپرده است، به ۳۰ برابر هزینه شست و شو محدود باشد.^[۸۳]

گاه، به ویژه ‌در مورد مسئولیت ناشی از تأخیر در اجرا، به صورت مقایسه ای یا سنجشی عمل می‌شود: برای مثال، متصدی حمل و نقل شرط می‌کند که در صورت ۳ ساعت تأخیر، از ۳۰% از کرایه چشم بپوشد، در صورت ۵ ساعت تأخیر از ۵۰% آن و در صورت ۱۰ ساعت تأخیر از تمام آن ^[۸۴](معنی شرط آن است که مدیون در صورت تأخیر، مسئولیتی بیش از صرف نظر کردن از تمام یا قسمتی از کرایه حمل ندارد).

ممکن است شرط، نسبت معینی، مثلاً یک دوم یا یک چهارم از ارزش کالا یا خسارات وارده را به عنوان تعهد مدیون بر جبران خسارت تعیین کند. از سوی دیگر، در قراردادهای حمل و نقل، گاه طرفین ارزش کالا را در قرارداد ذکر می‌کنند. در این صورت اگر ارزش واقعی شیء، بیش از ارزش اعلام شده آن باشد و کالا در اثر تقصیر متصدی تلف شود، او بیش از پرداخت ارزش اعلام شده، تعهد اضافی بر جبران خسارت ندارد. چنین شرطی در این حالت یک شرط تحدید میزان مسئولیت به شمار می‌آید.^[۸۵] ممکن است موضوع بدین صورت توجیه گردد که مدیون تنها مسئول زیان هایی است که قابل پیش‌بینی باشند و در این حالت او نمی تواند زیان بیشتری را (نسبت به ارزش اعلام شده) پیش‌بینی کند، اما این استدلال در حقوق ایران که قابل پیش‌بینی بودن میزان زیان شرط نیست، پذیرفتنی نیست.

در فرضی که مسئولیت متصدی حمل به درصد معینی از خسارات وارد به کالا محدود می‌‌شود، تردیدی نیست که مبلغ تعهد جبران خسارت او، بر حسب اینکه چه مقدار از کالا خسارت دیده باشد، تغییر می‌کند. اما آنچه قابل بحث است این است که آیا این قاعده نسبیت، در فرض ارزش اعلام شده کالا قابل اعمال است یا خیر؟ برای مثال در فرضی که ارزش واقعی کالا ۱۰۰۰۰۰ ریال است و ارزش اعلام شده آن ۷۵۰۰۰۰ ریال، تردیدی نیست که در فرض تلف کلی کالا تمام ۷۵۰۰۰۰ ریال باید پرداخت گردد. اما در فرض تلف جزیی یا آواری تکلیف چیست؟ به عنوان مثال اگر ۵۰۰۰۰ ریال از ارزش واقعی کالا به واسطه تلف جزیی آن کاهش یابد، آیا باید متصدی، به جهت اینکه مبلغ پایین تر از ارزش اعلام شده است، تمام ۵۰۰۰۰ ریال را به به عنوان جبران خسارت پرداخت کند یا مسئولیت او، با اعمال قاعده نسبیت، محدود به پرداخت ۳۷۵۰۰ ریال است؟ قاعده نسبیت در فرض ارزش اعلام شده کالا در حقوق بیمه اعمال می‌شود. اما اعمال آن ‌در مورد شرط تحدید مسئولیت، صحیح به نظر نمی رسد و به علاوه مخالف لزوم تفسیر مضیق شرط تحدید مسئولیت است. این نظر در حقوق ایران قابل دفاع است. در حقیقت ارزش اعلام شده کالا – در فرضی که پایین تر از ارزش واقعی باشد- به منزله تعیین حداکثر مبلغ مسئولیت است.

گفتار پنجم- شرط تحدید نوع مسئولیت

شرط تحدید، ممکن است متوجه نوع خسارات باشد و نه میزان آن. همانند آنکه شرط شود که مدیون، مسئول خسارت عدم النفع یا خسارات معنوی نباشد. در نظام حقوقی ایران که مسئولیت قراردادی به زیان های قابل پیش‌بینی محدود می‌شود، خسارات غیر مستقیم خود به خود از قلمروی مسئولیت قراردادی خارج می‌شوند.^[۸۶] اما در نظامی که این قاعده وجود ندارد، طرفین می‌توانند شرط کنند که تنها بابت زیان های مستقیم مسئول باشند.^[۸۷] لذا محدودیت قانونی مسئولیت به خسارت های قابل پیش‌بینی نیز، گونه‌ای تحدید نوع خسارت است.

گفتار ششم- شرط تحدید مدت اقامه دعوای مسئولیت (شرط تحدید مرور زمان)