شاخص قیمت سهام کاربرد وسیعی دارد. سرمایه ­گذاران برای سرمایه ­گذاری در سهام خاص از شاخص قیمت سهام به عنوان دماسنجی برای ارزیابی سهام انتخابی خود استفاده می­نمایند. همچنین این شاخص می ­تواند به عنوان یک شاخص اقتصادی از دید اقتصاد کلان جامعه مورد استفاده قرار گیرد. رسمی­ترین شاخص قیمتی بورس تهران از سال ۱۳۶۹ با نام اختصاری تیپیکس^[۲۷] شروع به محاسبه گردید. امروزه در سطح بین ­المللی این شاخص با نام اختصاری خودش شناخته شده است.

• • • • 1. ویژگی های تپیکس

• • اولین و مهمترین ویژگی شاخص قیمت سهام بورس تهران تپیکس جامعیت آن ‌می‌باشد. زیرا شاخص فوق بر اساس تمامی سهام پذیرفته شده در بورس تهران محاسبه می­ شود و ‌به این دلیل از جامعیت بالایی برخوردار ‌می‌باشد.

• • دومین ویژگی شاخص قیمت سهام بورس تهران تپیکس موزون بودن آن ‌می‌باشد ‌به این شکل قیمت هریک از سهام در تعداد سهام منتشره آن شرکت ضرب و در محاسبات شاخص منظور می­ شود. ‌بنابرین‏ تغییرات قیمت سهام بر اساس تعداد سهام منتشره آن ها در شاخص قیمت تأثیر مثبت یا منفی خواهد گذاشت. هر قدر تعداد سهام بیشتر باشد تغییر قیمت روی شاخص بیشتر خواهد بود و بر عکس.

• سومین ویژگی قیمت سهام در بورس تهران در دسترس بودن این شاخص ‌می‌باشد.

با گسترش نرم افزارهای مناسب امروزه امکان محاسبه لحظه­ای این شاخص فراهم شده است.

• • • 1. نحوه محاسبه تپیکس

شاخص قیمت سهام بورس تهران بر اساس قیمت جاری سهام محاسبه می­ شود و چون تأکید بر قیمت­های جاری بیشتر ‌می‌باشد این شاخص با بهره گرفتن از فرمول لاسپیرز به دست می ­آید. در این روش ارزش جاری کلیه متغیرهایی که عناصر اصلی محاسبه شاخص می­باشند بر ارزش این متغیرها در سال پایه تقسیم می­گردد.

(۲-۱)TEPIX =

A: ارزش جاری سهام منتشره شرکت­های پذیرفته شده

B: ارزش پایه سهام منتشره شرکت­های پذیرفته شده

در فرمول (۲-۱) عدد ۱۰۰ عدد مبنا و تاریخ آن اول فروردین ۱۳۶۹ ‌می‌باشد صورت کسر مجموع حاصلضرب تک­تک سهام منتشره شرکت­های پذیرفته شده در بورس در آخرین قیمت سهام و یا به عبارتی جمع کل ارزش بازار ‌می‌باشد. در بازار سرمایه به اصطلاح فوق Market Capitalization اطلاق می­گردد.

مخرج کسر نیز کل ارزش پایه سهام منتشره شرکت­های پذیرفته شده در بورس را نشان می­دهد که از حاصل ضرب تک­تک تعداد سهام منتشره شرکت­های عضو در قیمت پایه (۱/۱/۱۳۶۹) به دست می ­آید. ‌می‌توان فرمول به دست آوردن شاخص قیمت سهام را به صورت زیر با علایم ریاضی باز نویسی نمود:

(۲-۲) TEPIX = Base Value

n= تعداد شرکت­های پذیرفته شده

i= متغیر منظور شده که بین ۱ وn می‌باشد.

t= زمان محاسبه شاخص

۰= سال پایه

= قیمت سهام شرکت رتبه i در زمان t

= تعداد سهام منتشره شرکت رتبه i در زمان t

= قیمت سهام شرکت رتبه i در زمان ۰

= تعداد سهام منتشره شرکت رتبه i در زمان ۰

Base Value = عدد ۱۰۰

لازم به ذکر است که در زمان تاریخ مبنا (۰)، = ‌می‌باشد و از فرمول محاسباتی شاخص بنام لاسپیرز استفاده می­ شود ولی به تدریج با افزایش سرمایه و تغییرات ناشی از تجزیه یا تجمیع سهام تعداد Q ( تعداد سهام) تغییر خواهد نمود. با توجه ‌به این نکته که با افزایش تعداد سهام، قیمت سهام کاهش خواهد یافت لذا حاصلضرب در صورتی که قیمت سهام به حد تعادلی برسد تغییر نخواهد کرد.

تعدیل شاخص قیمت سهام در بورس تهران همواره شاخص قیمتی سهام به عنوان دماسنج سنجش عملیات مربوط به خرید و فروش روزانه، ماهانه و … در بازار سرمایه می­باشند برای داشتن یک شاخص قیمتی قابل اتکا ضروری است در برخی از موارد نسبت به اصلاح فرمول لاسپیرز اقدام نماییم.

ارزش پایه در فرمول شاخص قیمتی سهام در موارد زیر باید تغییر یابد:

الف- ورود شرکت جدید- با توجه ‌به این مسئله که شاخص قیمتی بورس تهران، شاخص کل سهام ‌می‌باشد (All Share Index) و پذیرش شرکت­های جدید در بورس یک فرایند طبیعی در هر بازار سرمایه­ای ‌می‌باشد با ورود شرکت جدید بایستی تغییراتی در ارزش پایه سهام ایجاد گردد تا این تغییر اثر نامطلوبی بر شاخص قیمتی سهام نداشته باشد.

ب- خروج شرکت- با خروج شرکت از لیست شرکت­های پذیرفته شده در بورس نیز بایستی ارزش پایه تغییر یابد چرا که تعداد سهام و تعداد شرکت­ها فعال در بورس اوراق بهادار ‌به این وسیله کاهش یافته است برای اعمال این تغییر نیز در مخرج فرمول محاسبه شاخص قیمت سهام تغییرات صورت گرفته را اعمال می­نماییم.

ج- افزایش سرمایه ناشی از حق تقدم(از محل آورده نقدی یا مطالبات سهامدارن)- با افزایش سرمایه یک شرکت به وسیله حق تقدم صاحبان سهام (و یا فروش آزاد)، علاوه بر افزایش ارزش جاری سهام، تعداد سهام کل بازار نیز افزایش خواهد یافت و لازم است تا در تعداد سهام سال پایه تغییرات صورت بگیرد تا افزایش در سرمایه یک شرکت تأثیر نامطلوب بر شاخص قیمت سهام نگذارد.

د- ادغام شرکت­ها- اگر شرکت جدیدی با ادغام دو یا چندین شرکت فعال در بورس ایجاد گردد، بایستی با بهره گرفتن از فرمول تعدیل، سهام شرکت­هایی که با هم ادغام شده اند حذف و شرکت جدید با تعداد سهام جدید و ارزش جاری سهام جدید به مجموعه شرکت­های پذیرفته شده اضافه گردد. چنانچه این تغییر در زمان ادغام این شرکت­ها صورت نگیرد بی­شک شاخص به دست آمده به دلیل غیر واقعی بودن قابل اتکا نخواهد بود.

در هیچ یک از موارد زیر نیازی به اصلاح شاخص نیست:

الف- افزایش سرمایه از محل اندوخته­ها– با توجه ‌به این موضوع که امکان افزایش سرمایه شرکت از محل اندوخته­های شرکت در صورت تصویب مجمع فوق­العاده وجود دارد، که این حالت به منزله توزیع سود­سهمی بین سهامدارن ‌می‌باشد( در بازار بورس به سهام جایزه شهرت یافته است) چون این افزایش سرمایه تغییری در تعداد سهام منتشره صورت نمی­دهد بنابرین نباید فرمول محاسبه شاخص قیمت تغییر پیدا کند.

ب- تجزیه سهام- با تغییر در مبلغ اسمی سهام و تجزیه سهام به قطعات کوچکتر و تبدیل سهام شرکت از کل به جزء (تبدیل ارزش اسمی سهام به عنوان مثال تبدیل سهام ۱۰،۰۰۰ ریالی یک شرکت به سهام ۱،۰۰۰ ریالی ) ‌به این دلیل که فقط تعداد سهام افزایش یافته است و قیمت سهام نیز به تناسب کاهش خواهد یافت، نیاز به تعدیل شاخص قیمتی سهام نخواهد بود.

ج- تجمیع سهام- با تجمیع سهام یک شرکت از جزء به کل و تبدیل سهام به قطعات بزرگتر(تبدیل ارزش اسمی سهام به عنوان مثال تبدیل سهام ۱،۰۰۰ ریالی یک شرکت به سهام ۱۰،۰۰۰ ریالی ) نیز همانند تجزیه سهام، ‌به این دلیل که قیمت این سهام به نسبت تجمیع افزایش می­یابد تغییر در محاسبه شاخص قیمت سهام منطقی نخواهد بود.