علاوه بر مفهوم خودتنظیمی که نقش عمده‌ای در نظریه بندورا دارد، مفهوم اصلی نظریه وی در مفهوم خودکارامدی تجلی می‌یابد. خودکارامدی، ارزیابی فرد از توانایی خود در انجام یک تکلیف است. خودکارامدی، به باورهای شخصی درباره ظرفیت‌های خود با یادگرفتن یا انجام فعالیت‌ها در سطح معین اشاره دارد. به نظر بندورا، این که افراد چگونه رفتار می‌کنند، بیشتر به واسطه باورهایشان درباره توانایی خود در آن حیطه و تأثیر این باورها در گرایش آن ها به استفاده از دانش و مهارت‌های قبلی برای انجام آن عمل دارد، بستگی دارد(سالکایند، ۲۰۰۸).

بندورا(۱۹۹۷)، اعتقاد دارد که ارزیابی‌های خودکارآمدی، تأثیر عمیقی بر سطح انگیزش ما دارد. وقتی اعتقاد داشته باشیم که در تکالیف به خوبی عمل می‌کنیم، با وجود مکث‌های موقت روی آن ها، سخت‌تر و با پشتکار بیشتر کار می‌کنیم. هنگامی که به توانایی‌هایمان شک می‌کنیم با انرژی کمتر کار می‌کنیم که احتمال بیشتری وجود دارد، هنگام روبرو شدن با اولین مشکل، آن را رها سازیم. به عبارت دیگر در چارچوب نظریه ی خودکارآمدی(بندورا،۱۹۹۳)، چنین بیان می شود که افراد با باورهای قوی به توانایی‌های خود نسبت به افرادی که به توانایی‌های خود تردید دارند، در انجام تکالیف کوشش و پافشاری بیشتری از خود نشان می‌دهند و در نتیجه عملکرد آن ها در انجام تکالیف بهتر است(عبدی نیا، ۱۳۷۷).

بندورا به تدریج بر اهمیت ادراک فرد از خودکارامدی به عنوان میانجی شناختی عمل انسان تأکید می‌کند و این باورها را پیش‌بینی‌کننده های م‍ؤثر در رفتار ما می‌شناسد. وقتی انسان در حال بررسی عمل است و یا آن که به آن مشغول است، قضاوت‌هایی نیز از توانایی خود در انجام دادن وظایف گوناگون و شرایط آن ها به عمل می‌آورد. هر فرد، معیارها و هدف‌هایی برای خود تعیین می‌کند که طولانی مدت یا کوتاه مدت و سهل‌الوصول است. همچنین، او ‌در مورد توانایی انجام دادن تکالیف لازم برای دستیابی این هدف‌ها نیز قضاوت می‌کند. اگر چه انسان تحت تأثیر موقعیت‌ها قرار دارد، به دلیل تعیین هدف برای خود و قضاوت درباره خودکارامدی و خودسنجی، موجودی فعال است(راوندی، ۱۳۸۶).

اهمیت خودکارآمدی در یک آزمایش به وسیله کولینز^[۳۳] (۲۰۰۴)، نشان داده شده است. کولینز کودکان را بر اساس سطح توانایی آن ها در ریاضیات، به دو گروه تقسیم کرد. همچنین عقیده کودکان را ‌در مورد توانایی‌هایشان جویا شد. سپس به همه کودکان تعدادی مسئله مشکل داد. همان طور که انتظار می‌رفت، کودکان دارای توانایی بالا، نسبت به گروه دارای توانایی پایین، بهتر عمل کردند. اما تصور آن ها از خودکارآمدی خویش نیز در این امرتأثیر داشت. در بین هریک از گروه‌ها، که توانایی‌های مختلفی داشتند، کودکانی که اعتقاد داشتند در ریاضیات خوب هستند، مسائل بیشتری را حل کردند، با پشتکار و اشتیاق بیشتری روی مسائلی که نتوانسته بودند حل کنند، کار می‌کردند ونگرش مثبت‌تری نسبت به ریاضیات از خود نشان می‌دادند(راوندی، ۱۳۸۶). البته این امکان وجود دارد که فرد، توانایی خود را کمتر از حد معمول، تخمین بزند. این موضوع به ویژه هنگامی که احتمال آسیب جسمانی وجود داشته باشد، صادق است. اگر ما توانایی خود را در ورزشی مانند اسکی بالا تخمین بزنیم، در یک سراشیبی زمین می‌خوریم. به شدت آسیب می‌بینیم. با این وصف، بندورا به طور کلی معتقد است که خوب است ما استعدادهای خود را بالا تخمین بزنیم و معتقد باشیم که موفق می‌شویم، زیرا زندگی با مشکلات، ناملایمات، شکست‌ها، موانع و بی‌عدالتی همراه است. ‌بنابرین‏، خودکارآمدی خوش‌بینانه، سودمند است. افراد پرتلاش، آن قدر در خود احساس نیرومندی می‌کنند که قادرند تلاش فوق‌العاده‌ای از خود نشان دهند و شکست‌های زیادی را که به آن ها دچار می‌شوند، تحمل کنند(بندورا، ۱۹۹۷).

هم چنین به اعتقاد شولتز(۱۹۹۰)، افرادی که میزان حس خودکارآمدی آن ها ضعیف است توانایی لازم را در اعمال هر گونه نفوذ و تأثیر بر رخدادها و شرایطی که آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، ندارند. در نتیجه آنان معتقدند که هر گونه سعی و تلاش بیهوده و بی ثمر است و جای شگفتی نیست که آن ها اندوه و نگرانی زیادی داشته باشند. در نتیجه احتمال این که این افراد انتظارات ضعیفی کسب کرده و حس خودکارآمدی شان کاهش یابد، وجود دارد. در مقابل افرادی که از حس خودکارآمدی بالایی برخوردار هستند تمایل دارند هر چه بیشتر خودشان را با تکالیف مورد نظر درگیر نمایند. هنگام رو به رو شدن با مشکل زمان زیادی مقاومت می‌کنند و دوست دارند تکلیفی که به آن ها واگذار می شود به طور شایسته انجام دهند و برای رسیدن به هدف هر زمان که نیاز باشد راهکارهای خود را تغییر دهند(فراهانی، ۱۳۷۸).

۲-۲-۱-۶ ابعاد خودکارآمدی

۲-۲-۱-۶-۱ خودکارآمدی برای عملکرد

هنگامی که افراد با حوزه های یک فعالیت یا تکلیف آشنایی دارند، احتمالاً باورهای خودکارامدی خود را که منتبع از تجارب قبلی آنان در زمینه تکلیف یا فعالیت مشابه می‌باشد، فرا می‌خوانند. در این موارد، قضاوت‌های خودکارامدی، «خودکارامدی برای عملکرد» نامیده می‌شود، زیرا باورهای خوداکارآمدی مستقیماً با عملکردی که افراد مدنظر دارند، هماهنگ می‌باشند(راوندی، ۱۳۸۶).

۲-۲-۱-۶-۲ خودکارآمدی برای یادگیری

زمانی که افراد با فعالیت یا موقعیتی روبه رو می‌شوند که نسبت به آن آشنایی ندارند، دقیقاًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًًً نسبت به مهارت‌ها یا قابلیت‌های مورد نیاز آگاهی نداشته و ‌کارآمدی آنان نمی‌تواند مبتنی بر تجارب قبلی آنان در فعالیت یا موقعیتی مشابه باشد. لذا باورهای خودکارامدی بر مبنای موقعیت‌های پیشین در موقعیت‌هایی مشابه با موقعیت جدید استنباط می‌گردند. این قضاوت‌های خودکارامدی را «خودکارآمدی برای یادگیری » می‌نامند. این قضاوت‌ها شامل استنباط‌هایی از توانایی‌های فرد برای یادگیری آن چه برای انجام موفقیت‌آمیز یک فعالیت مورد نیاز هستند، می‌شود(راوندی، ۱۳۸۶).

تأثیر باورهای خودکارآمدی بر عملکرد، چنان چشمگیر است که می‌تواند تفاوت‌های عمده در توانایی افراد را نیز از بین ببرد. وینبرگ، گلد و جکسون^[۳۴] در تحقیقی که در جریان یک مسابقه دو(مهارت حرکتی) برگزار شد، سطح خودکارآمدی دو گروه شرکت‌کننده را با ارائه اطلاعات فرضی متفاوت به هر یک از دو گروه درباره رقیب تغییر دادند. رقیب یک گروه را فردی دچار آسیب در ناحیه زانو و رقیب گروه دیگر را یک ورزشکار حرفه‌ای معرفی کردند. در پایان مسابقه به وضوح، عملکرد گروه اول( دارای خودکارامدی بالا) بهتر از گروه دوم بود(پروین، ۱۳۸۱).

۲-۲-۱-۷ منابع خودکارآمدی

خودکارآمدی تعیین کننده اساسی عملکرد مناسب و شایسته فرد است. خودکارآمدی ناگهانی و یک دفعه اتفاق نمی‌افتد بلکه عقاید خودکارامدی از منابع خاصی ریشه می‌گیرند(مادوکس^[۳۵]، ۲۰۰۲).

در واقع انتظارات خودکارآمدی ‌بر اساس منابع متعدد اطلاعاتی پا می‌گیرد. هر روش مشخص، بسته به نحوه ی کاربست آن ممکن است به یک یا چند اطلاعات مربوط به تأثیر و نفوذ نزدیک شود. در همین رابطه بندورا ۱۹۷۷)، چهار منبع اطلاعات خودکارآمدی را مشخص می‌کند:

جدیدترین تعریف از مددکاری اجتماعی تعریفی است که از سوی فدراسیون بین‌المللی مددکاران اجتماعی در سال ۲۰۱۳ منتشر شده است که در ترجمه آن چنین آمده است:

«حرفه مددکاری اجتماعی توسعه و تغییر اجتماعی انسجام اجتماعی و توانمند سازی و آزادسازی افراد را تسهیل می‌کند اصول عدالت اجتماعی، حقوق بشر، مسئولیت جمعی و احترام به تفاوت‌ها در مددکاری اجتماعی اساسی‌اند. مددکاری اجتماعی با تکیه بر علوم انسانی و دانش بومی افراد و ساختارها را در مقابله با چالش‌های زندگی و ارتقا رفاه و بهزیستی درگیر می‌کند».

۱-۱-۲- تعریف مددکار اجتماعی

مددکار اجتماعی فردی است حرفه‏ای که از علم و دانش و مهارت لازم برخوردار باشد و ضمن رعایت اصول حرفۀ خود،به افراد، گروه ها و جامعه کمک کند،تا با تکیه بر توانایی‌ها و امکانات موجود در جهت حل مشکلات یا رفع نیازهایشان گام بردارند و از این راه به استقلال نسبی یا رضایت خاطر برسند. ]اقلیا،۱۳۸۱[

مددکار اجتماعی، فردی علاقه‌مند به حرفه مددکاری است که به غیر از شناخت خود،به منظور حل مشکلات در جهت شناخت افراد جامعه و مشکلات موجود کوشش نماید. روشن است که هر کسی می‌تواند در رشته مددکاری تحصیل کند، ولی هر کسی نمی‌تواند مددکار موفقی بشود؛ مگر آن که از نظر خصوصیات شخصیتی و کسب دانش واجد شرایط باشد؛ به عنوان مثال: در حرفه مددکاری، تلاش برای خودشناسی اولین گام می‌باشد؛ زیرا خودشناسی مقدمه خودسازی و خودسازی مقدمه خداشناسی است. به بیان دیگر، شخصیت مددکار، طرز تفکر او در ابعاد مادی و معنوی، نگرش او نسبت به فلسفه زندگی و مسائل اجتماعی، یکی از کارابزارهای حرفه او محسوب می شود. در همین راستا وضعیت ظاهر و برخورد اولیه مددکار مهم است. مددکار باید از نظر ظاهری مرتب و آراسته و منطبق با ارزش های فرهنگی باشد؛ به عنوان مثال: در جامعه اسلامی ایران رعایت حجاب ظاهری الزامی است و همه خانم ها ملزم به رعایت آن هستند؛ شایسته است تمام مددکاران (آقایان و خانم ها) نه تنها حجاب ظاهر، بلکه باید حجاب فکر، حجاب زبان و حجاب قلب نیز برخوردار باشند. برخی از راه ­هایی که ‌می‌توان در راستای خودشناسی و خودسازی نام برد عبارتند از: دعا و توسل^[۳]، یوگا^[۴]، مراقبه^[۵]، آموزش خودزا و یادگیری اتوژنیک^[۶] (الله یاری، ۱۳۸۵: ۱۷). امروزه هدف مددکاران اجتماعی افزایش کیفیت زندگی تمام افراد جامعه است.

۱-۱-۳- تعریف جرم

به موجب ماده ۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲«هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود» .

جَرم در اصل به معنی کندن و چیدن میوه از درخت است این واژه به طور استعاره برای ارتکاب زشـتی و انجام و کسبِ گناه به کار می‌رود. (اصفهانی، ۱۳۸۳: ۳۹۱)

در آیۀ مبارکۀ «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَعَلَیَّ إِجْرامی وَ أَنَا بَریءٌ مِمَّا تُجْرِمُونَ» (قران کریم ، سوره هود – آیه۳۵)

«یا می‌گویند که آن را به خدا دروغ بسته است بگو: اگر آن را به خدا دروغ بسته باشم گناهش بر من است و من از گناهی که می‌کنید مبرا هستم»

فَعَلَّی اِجْرامی یعنی فَعَلَیَّ جُرمی وَ عُقوبَتی (آیه ۳۵، سوره هود) یعنی گناه جرمم بر عهده خودم به-تنهایی اسـت. (میرزا خسروانی، ۱۳۹۰: ۲۸۲) «در واقع اجرام قطع کردن است که برخلاف حق باشد و مجـرم در درجـه اول کـسی اسـت کـه خـود را از مقامات لاهوت قطع کرده و از افاضات حق متعال و از رحمت‌های او محروم گردد و باید توجه شـود کـه پس از قطع کردن از مبدأ فیض و رحمت نخواهد بود .

برای انسان مگر ضلال و خـسران و باطـل و ایـن معنی آخرین درجه انحطاط و زیانکاری بشر است.» (مصطفوی، ۱۳۹۰: ۱۸۹) «پس افترای به‌حق و ساختن حکم و کلامـی را که نسبت به خداوند متعال و یا دین او داده شود از مصادیق اجـرام و قطـع کـردن خـود از ارتبـاط بـا خداوند متعال خواهد بود و در این جهت لازم است افرادی که متصدی قضاوت یـا فتـوی هـستند کمـال دقت و احتیاط را داشته و در این جهت با دین خداوند بازی نکرده و از غضب الهی بترسند.» (همان، ۱۹۰) ‌بنابرین‏ اجرام از ماده جَرم بر وزن جهل به معنی چیدن میوه نارس و سپس هر کار ناخوشایندی گفته شده است و همچنین به وادار کردن کسی به گناه نیز اطلاق می‌شود و از آنجـا کـه انـسان در ذات و فطرت خود پیوندی با معنویت و پاکی دارد انجام گناهان او را از این پیوند الهی جدا می‌سازد. (مکارم شیرازی، ۱۳۸۱ :۸۵)

۱-۱-۳-۱-جرم از منظر حقوق جزا

تعریف قانونی و رسمی جرم بیانگر این نکته است که آنچه را دولت جرم بشناسد جرم است بدین ترتیب این تعریف عملی را جرم محسوب می‌دارد که در قوانین جزایی بدان اشاره شده است. از نظر حقوق جزا تعریف رسمی و قانونی جرم ملاک اعتبار است.

«در حقوق جزا سعی می شود جرم به نحوی تعریف شود که مقنن بتواند آن را در قالب قانون پیاده کند زیرا وظیفه تشخیص اعمال و یا ترک اعمالی که به ارزش‌های اجتماعی لطمه می‌زنند و نظم جامعه را مختل می‌کنند و موجب آسیب به آن می شود بر عهده قانون‌گذار است اما قانون‌گذار نیز در تعریف خود نمی‌تواند نظرات مختلفی را که از ناحیه متخصصان ‌در مورد پدیده‌های مختلف و از جمله جرم ابراز شده نادیده انگارد» (نوربها، ۱۳۸۶، :۱۳۵) و به موجب ماده ۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲«هر رفتاری اعم فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود.

۱-۱-۳-۲- جرم از منظر جرم شناسی

«در جرم شناسی مفهوم جرم از نظر دفاع اجتماعی (از طریق : کیفر، طرد، اصلاح و درمان بزهکاران) مطرح است . ‌بنابرین‏ مفهوم جرم در جرم شناسی، فارغ از بررسی حقوقی و قضائی مربوط به شرایط قانونی پدیده مجرمانه بوده و بیشتر اوضاع و احوال فردی و اجتماعی قبل از ارتکاب جرم و عامل یا عوامل واقعی ارتکاب جرم را مورد توجه قرار می‌دهد ، جرم شناس ‌بر اساس مشاهدات و تجربیات علمی به دنبال تعیین رفتار های ضد اجتماعی است تا از این طریق بهتر بتواند حمایت جامعه را امکان پذیر سازد.» (گلدوزیان، ۶۶) «برای جرم شناس نه تنها جرایم قانونی که کلیه اعمال ضد اجتماعی نیز می‌توانند جرم به معنای رفتار ضد اجتماعی باشند هر چند برای آن ها کیفری در نظر گرفته نشود. (نوربها ، ۱۳۸۶ : ۶۱)

یافته جالب دیگر ‌در مورد جنس و بهزیستی این است که زنان عواطف منفی و افسردگی بیشتری را نسبت به مردان گزارش کرده‌اند و احتمالاً بیشتر به دنبال درمان می‌روند. تبیین ما در این مورد این است که زنان بیشتر عواطف منفی را می‌پذیرند، در حالی که مردان چنین احساساتی را نقض می‌کنند، همچنین زنان هیجانات منفی بسیاری را نیز گزارش می‌کنند و احتمالاً بیشتر از اختلالات روانی منفی صدمه می‌بیننند (ادینگتون و شامان، ‌۲۰۰۵).«میزان بالای اختلالات روانی در میان زنان، همچنین به توانایی بیشتر زنان در بازشناسی مسائل عاطفی و تمایل و علاقه بیشتر آن ها به جستجوی کمک نسبت داده شده است» (شهرآرای، ۱۳۸۴، ص. ۲۲۰). تبیین دیگر که به وسیله فوجیتا، داینر و ساندویک (۱۹۹۱) مطرح شده، ‌این است که زنان بیشتر اجتماعی و وابسته اند ؛ ‌بنابرین‏ احتمالاً بیشتر از رویدادهای اجتماعی تأثیر می‌پذیرند و نسبت به تجربیات هیجانی گشاده هستند، چه این هیجانات و رویدادها خوب باشد و چه بد (داینر و اسکلن، ۲۰۰۳). زنان نسبت به مردان، شادی، غم و ترس را بیشتر ابراز می‌دارند، ولی مردان خشم را بیشتر از زنان ابراز می‌دارند (فابس ^[۲۱۰]و مارتین^[۲۱۱]،۱۹۹۰ ؛ زان واکسلر^[۲۱۲]،کل^[۲۱۳]و بارت^[۲۱۴]،۱۹۹۱؛ ترجمه شهرآرای، ۱۳۸۴). منابع شادی برای دو جنس متفاوت است. مردها بیشتر به وسیله شغلشان، رضایت اقتصادی و خودشان تحت تأثیر قرار می‌گیرند. زنان بیشتر به وسیله فرزندانشان، سلامتی و خانواده شان تحت تأثیر قرار می‌گیرند. زنان همچنین بیشتر از مردان از خودشان انتقاد می‌کنند (آرجیل ؛ ترجمه بهرامی و همکاران، ۱۳۸۳).

۳-۲-۷- فرهنگ : تفاوت‌های فرهنگی در شادی و احساس بهزیستی به طور قابل ملاحظه ای مشاهده شده است. به عنوان مثال، در پرتقال ۱۰ درصد مردم و در هلند ۴۰ درصد بیان داشتند که بسیار شاد هستند (اینگل‌هارت، ۱۹۹۰؛ نقل از کرمی نوری و مکری، ۱۳۸۱). ‌بنابرین‏ به نظر می‌رسد که فرهنگ در مطالعات مربوط به بهزیستی باید مورد توجه دقیق قرار گیرد ؛ زیرا نه تنها مفهوم بهزیستی و شادکامی در جوامع مختلف فرق می‌کند، بلکه تعریف «خود فرهنگی»^[۲۱۵] نیز بر حسب فرهنگ از جامعه ای به جامعه ای دیگر فرق می‌کند. برخی فرهنگ‌ها بر غم برخی بر شادمانی و برخی نیز بر تعادل و تناوب آن ها (مثلاً در بین جوامع جمع گرا) بیشتر تأکید دارند.

مفهوم بهزیستی همچنین با ابزار و شیوه های متداول در یک فرهنگ در ارتباط است. برخی بهزیستی را در ارضای لذت‌ها و لذت‌های بدنی و مادی خلاصه می‌کنند، حال آنکه جوامعی بهزیستی را در ترک لذت‌های آنی و غلبه بر نفس جستجو می‌کنند (آرجیل؛ ترجمه‌ی بهرامی و همکاران، ۱۳۸۳). ‌بنابرین‏ بررسی بهزیستی بدون توجه به عناصر ذکر شده، دید روشن و واقع بینانه فراهم نخواهد ساخت. در زیر به ابعاد مختلف بهزیستی و فرهنگ پرداخته خواهد شد.

تحقیقات از جمله داینر، داینر و داینر (۱۹۹۴)؛ نقل از کرمی نوری و مکری (۱۳۸۱) نشان داده است که حتی زمانی که درآمد، به عنوان عاملی دخالت کننده، کنترل می‌شود، تفاوت‌های قابل ملاحظه ای در شادی میان کشورهای گوناگون می‌توان مشاهده کرد. این تحقیقات همچنین نشانگر آن است که بهزیستی در جوامع فردگرا^[۲۱۶]و جمع گرا ^[۲۱۷] به گونه‌های مختلف مفهوم سازی شده است و همبسته‌های آنان نیز متفاوت است. فردگرایی الگوی فرهنگی است که در آن فرد آزاد است، در حالی که در فرهنگ جمع گرا تأکید بیشتر روی اهمیت گروه می‌باشد. افراد در فرهنگ‌های فرد گرا می‌توانند لذت‌هایشان را دنبال کنند؛ با کسی که می‌خواهند، ازدواج کنند؛ جایی که دوست دارند، زندگی کنند و کاری را که می‌خواهند، انجام دهند (داینر و اسکلن، ۲۰۰۳). در جوامع فرد گرا، افراد تمایل دارند، زمانی که هدف‌های شخصی و هدف‌های گروهی با هم در تعارضند، هدف‌های شخصی را مقدم بر هدف‌های گروهی قرار دهند (داینر، بیسواس داینر و تامیر، ۲۰۰۴).

فرهنگ‌های فرد گرا معمولاً بر خودمختاری و انگیزش افراد و به ویژه انگیزه درونی تأکید دارد. در جوامع فرد گرا، بهزیستی عمومی در سطح بالایی گزارش شده و رضامندی در حیطه‌هایی مانند ازدواج بسیار بالا می‌باشد. با وجود این، میزان خودکشی و درجات طلاق نیز در این جوامع بالا می‌باشد (داینر، سا و ایشی، ۱۹۹۷).

در جوامع جمع گرا، تصمیمات در رابطه با مسائل زندگی به وسیله دیگران برای فرد گرفته می‌شود. در این جوامع، خانواده های گسترده، ساختاری را ایجاد می‌کنند و از افراد اطراف خود، حمایت می‌کنند (داینر و اسکلن، ۲۰۰۳). سا (۲۰۰۰) دریافت که در جوامع فرد گرا، یک ارتباط منطقی بین افراد با سطح بهزیستی آن ها وجود دارد ؛ در حالی که در جوامع جمع گرا، خانواده های منسجم و دوست داشتنی ملاک مهمی برای رضامندی از زندگی می‌باشند (نقل از داینر و اسکلن، ۲۰۰۳).

فرهنگ‌های جمع گرا، بر هماهنگی (سازگاری ) اجتماعی تأکید دارند و تمایل دارند تا هدف شخصی را فدای هدف‌های گروهی کنند، بخصوص زمانی که هدف‌های شخصی و گروهی در تعارض باشند (بیسواس – داینر، داینر و تامیر، ۲۰۰۴). در این جوامع انگیزه ها و هیجانات فردی پس از انگیزه ها و هیجانات دیگران اهمیت پیدا می‌کند، از این رو نیز، بیان آزادانه افکار و خواسته‌ها مقبول تلقی نمی شود و افراد بیشتر به همدلی با دیگران ترغیب می‌شوند (داینر، سا و ایشی، (۱۹۹۷).

در جوامع جمع گرا یک ساختار حفاظتی از طریق افراد اجتماع و خانواده ها ایجاد می‌گردد که باعث می‌شود، شادی و افسردگی افراد در حالت تعادل نگه داشته شود (داینر، ساوایشی، ۱۹۹۷).

یافته جالب دیگر این است که جوامع فرد گرا و جمع گرا، به شیوه های مختلف احساس بهزیستی را درک می‌کنند. جمع گراها برای به دست آوردن سطوح بالاتر بهزیستی، فعالیت‌هایی انجام می‌دهند که باعث تسلط و هماهنگی گروهی شود (بیسواس – داینر، داینر و تامیر، ۲۰۰۴) و قضاوت‌های رضامندی از زندگی و احساس بهزیستی را هم بر پایه هیجانات و هم ارزش‌های فرهنگی قرار می‌دهند (داینر، ساوایشی، ۱۹۹۷)؛ در حالکیه فرد گراها این قضاوت‌ها و احساس بهزیستی را عمدتاًً بر پایه تجارب هیجانی خود پایه ریزی می‌کنند و در بیان عواطف مثبت و منفی خود از جمله ابراز خود و ارزشمندی خود از آزادگی و گشودگی بیشتر سود می‌جویند. حال آنکه این وضع در جوامعی که بر گروه تأکید دارد، کمتر مشاهده می‌گردد (داینر، ساوایشی، ۱۹۹۷).

اگر جوامع بشری را به دقّت مدنظر قرار دهیم و رفتارهای افراد آن را تحلیل آنیم در می یابیم که افرادی که با یکدیگر ارتباط متقابل دارند و تحت یک نظام یا سیستم زندگی می‌کنند معمولاً مشابه هم، فکرو رفتار می نمایند. یکی از دلایلی که رفتارها و قضاوت‌های افراد یک جامعه، مشابه یکدیگر است این است که همه آن ها در معرض اطلاعات یکسان و مشابه قرار می گیرند، عامل دیگر« تأثیر اجتماعی » است که نقش بزرگی در جهت دهی به قضاوت‌های افراد بازی می آند. زمانی که افراد با قضاوت یکسان یک گروه بزرگ از همنوعان خود مواجه می‌شوند گرایش پیدا می آنند که پاسخ متفاوت خودشان احتمالاً نادرست است. این افراد به سادگی فکر می‌کنند که همه افراد نمی توانند اشتباه کنند ‌بنابرین‏ نظر خود را تغییر داده و با آن ها هماهنگ می‌شوند. ما در زندگی می آموزیم که هر گاه یک گروه بزرگی از افراد به مسأله ای پاسخ یکسان داد حق با آن ها‌ است و باید نظر آن ها را پذیرفت. افراد معمولاً تحت تأثیر محیط اطرافشان هستند و اکثر آن ها سعی می‌کنند که خودشان را با محیط تطبیق دهند. مد یک شکل خفیف رفتار مبتنی بر نظر اکثریت است در حالی که یک مثال از شکل قوی آن موجی است که باعث ایجاد حباب خطر ناک در بورس اوراق بهادار می شود. حتّی افراد املاً منطقی هم می‌توانند دچار پدیده همرنگ شدن جماعت شوند. در واقع این افراد داوطلبانه و به منظور استفاده از نوسانات بازار مالی اقدام ‌به این کار می‌کنند. « دهان به دهان شدن » متغیر دیگری که در همرنگ شدن جماعت بسیار مهم است. افراد عموماً به دوستان و همکاران خود بیشتر از رسانه ها اعتماد دارند (پمپیان، ۲۰۰۶)^[۲۳].

• یافتن نقطه اتّکا^[۲۴]

یکی از روش های ساده کردن اطلاعات توسط سرمایه گذاران یافتن نقطه اتّکا است. ‌به این ترتیب که تصمیم گیرنده قسمتی از اطلاعات موجود را به عنوان نقطه اتّکای اصلی تعیین کرده و سپس با بهره گرفتن از سایر اطلاعات در دسترس آن را تعدیل می کند و ‌به این ترتیب قضاوت خود را شکل می‌دهد. مشکلی که در فرایند نقطه اتّکا پیش می‌آید این است که عموم افراد پس از یافتن یک نقطه اتّکا تمایلی به تعدیلات لازم ندارند. در واقع نقطه اتّکا به معنی منفی آن زمانی ظاهر می‌گردد که مقیاس ارزش ثابت بوده و به وسیله مشاهدات اخیر تغییرات لازم انجام نشود. به عنوان مثال زمانی که یک سرمایه گذار قیمت های گذشته سهام را به عنوان نقطه اتّکا در ذهن خود قرار داده است زمانی که اطلاعات جدید در خصوص سهام مذکور به دست او می‌رسد او این نقطه اتّکا را به طور ناکافی و ضعیف برای اطلاعات جدید آسب شده، تطبیق می‌دهد و این چنین باعث عکس العمل کمتر از اندازه می شود. به طور خلاصه می توان گفت که یافتن نقطه اتّکا چگونگی گرایش افراد به تمرکز بر اطلاعات خاص و دادن وزن کمتر به سایر اطلاعات را نشان می‌دهد که می‌تواند در تحلیل رفتار سرمایه گذاران مفید باشد (کوثری و همکاران، ۲۰۱۳)^[۲۵].

• کلیشه قرار دادن (نمایندگی)^[۲۶]

اشاره به گرایش تصمیم گیرندگان دارد که بر اساس یک آلیشه خاص اقدام به تصمیم گیری می نمایند. نماینده یا آلیشه قراردادن این گونه در بازارهای مالی ظاهر می شود که سرمایه گذاران فرض می‌کنند که اطلاعات و رویدادهای اخیر در آینده نیز ادامه می‌یابد. ‌بنابرین‏ سرمایه گذاران در بازارهای مالی به دنبال خرید سهام به اصطلاح داغ می‌گردند و سهامی را که اخیراًً وضعیت جالبی نداشته اند را در پرتفولیوی خود قرار نمی دهند و این می‌تواند یکی از توجیهات سرمایه گذاران باشد که در سال ١٩٨۵ توسط تالرودی بونت مطرح شد (چان و همکاران، ۲۰۱۲)^[۲۷].

• تورش های رفتاری

منظور از تورش، انحراف از تصمیم گیری‌های درست و بهینه است. از آنجایی که زمان و منابع شناخت محدود هستند،نمی توانیم داده هایی را که از محیط اخذ می‌کنیم به صورت بهینه مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم ‌بنابرین‏ ذهن انسان به طور طبیعی از قواعد سر انگشتی^[۲۸] استفاده می‌کند. اگر از چنین روش های ابتکاری مناسب استفاده شود، می‌توانند مؤثّر واقع شوند، در غیر اینصورت تورش های غیر قابل اجتنابی پیش خواهند آمد. به طور کلّی ممکن است اشخاص در فرایند تفّکر و تصمیم گیری دچار خطا شوند.

در این قسمت به بررسی سه دسته کلّی از منابعی که باعث ایجاد تورش در فرایند تفّکر و تصمیم گیری افراد می‌شوند پرداخته می شود. این سه دسته عبارتند از:

الف) روش های ابتکاری

ب) خود فریبی

ج) تعاملات اجتماعی

الف) روش های ابتکاری^[۲۹]

از آن جائی که ظرفیت پردازش اطلاعات در بشر محدود است اشخاص به روش های تصمیم گیری ناقص یا روش های ابتکاری روی می آورند که به تصمیم گیری های نسبتاً خوبی نیز منجر می‌شوند. ‌به این مختصر سازی که در فرآیندهای تصمیم گیری صورت می‌گیرد، ساده سازی ابتکاری^[۳۰] گفته می شود.

در واقع روش های ابتکاری یک سری قواعد سر انگشتی یا میانبرهای ذهنی^[۳۱] هستند که موجب سهولت در فرایند تصمیم گیری می‌شوند. ذهن انسان از این قواعد سر انگشتی به منظور حل سریع مسایل پیچیده استفاده می آند. برای مثال یک بازیکن بیلیارد برای محاسبه زاویه و سرعتی که باید به توپ ضربه بزند از مثلّثات و معادلات دیفرانسیل استفاده نمی آند، بلکه او از یک سری قواعد سر انگشتی بهره می‌گیرد و حتی ممکن است از ریاضیات چیزی نداند (وان در سار، ۲۰۱۱)^[۳۲].

ب) خود فریبی^[۳۳]

مهم ترین پدیده ای که در زمینه خود فریبی بحث شده است، اعتماد بیش از حد است. شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد اشخاص به دانش و توانایی هایشان بیش تر ازآن چیزی که هست اعتماد دارند معمولاً پیش‌بینی افراد از احتمال وقوع پدیده ها یا خیلی افراطی یا خیلی تفریطی است. همچنین زمانی که قابلیت پیش‌بینی پدیده ای کم است یا شواهد و مدارک مبهم هستند، ‌متخصصان بیشتر از افراد عادی در معرض اعتماد بیش از حد قرار می گیرند. برای مثال وقتی شخصی می‌گوید احتمال وقوع یک رویداد ٩٠ درصد است، معمولاً پیش‌بینی او کمتر از ٧٠ درصد موارد صحیح است. اعتماد بیش از اندازه به هیچ عنوان به سرمایه گذاران شخصی محدود نمی شود. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد تحلیل گران مالی، حتّی زمانی که مدارک و شواهد نشان دهنده این است که برآوردهای قبلی آن ها صحیح نیست، برآورد قبلی شان از عملکرد آتی یک شرکت را به راحتی مورد تجدید نظر قرار نمی دهند. به طور کلّی در نظریه خود فریبی علاوه بر بحث اعتماد بیش از حد، به مکانیسم هایی پرداخته می شود که طی آن اشخاص به دنبال راه هایی می‌گردند که پیامد تصمیم گیری های خود را توجیه کنند و بدین ترتیب بتوانند احترام دیگران را به خودشان جلب کنند.

ج) تعاملات اجتماعی^[۳۴]

اگرچه نمی‌توان مدعی نادرستی این تعریف شد، اما باید گفت که تعریف مذبور، بسیار کلی است؛ به طوری که تصویر روشن و دقیقی در ذهن مخاطب نسبت به جرم ثبتی ایجاد نمی‌کند. از این رو، با عنایت و توجه به ویژگی‌ها و نیز گونه‌های جرم ثبتی می‌توان، آن را این گونه تعریف کرد: ” فعل یا ترک فعل مجرمانه‌ای است که در جریان عملیات ثبتی و یا پس از آن، با نقض قوانین و مقررات راجع به ثبت اسناد و املاک ارتکاب می‌یابد”.

۲٫ تفاوت جرایم ثبتی و تخلفات ثبتی

تخلفات ثبتی دارای ماهیتی متفاوت با جرایم ثبتی هستند و از لحاظ مرجع رسیدگی و پاسخ یا واکنش نسبت به آن نیز کاملا با هم متفاوت هستند.

این تخلفات به جز یک مورد و آن هم صدور سند مالکیت معارض که توسط کارکنان ثبت اسناد و املاک ارتکاب می­یابد، سایر تخلفات مورد بحث توسط صنف مشخص یعنی سردفتران و دفتریاران دفاتر اسناد رسمی ارتکاب می­یابند در حالی که جرایم ثبتی توسط سردفتران و کارکنان دفاتر اسناد رسمی امکان پذیر است.

برخی از تخلفات ثبتی عبارتند از: تخلفات مربوط به اداره دفترخانه مانند غیبت غیر مجاز و تمرد از دستورات مقامات مافوق و ثبت سند خارج از حوزه فعالیت و مأموریت دفاتر اسناد رسمی و…^[۱۳]

۳٫ ویژگی های جرایم ثبتی

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های جرایم ثبتی در این بند مورد اشاره قرار می‌گیرند^[۱۴]

در نظام تقنینی کیفری ایران، جرایمی که رفتار مادی مرتکب آن‌ ها متشکل از ترک فعل باشد، به ندرت به چشم می‌خورد و اصولا قانون‌گذار ایرانی تمایل چندا نی به جرم انگاری ترک فعل از خود نشان نمی‌دهد، اما در زمینه جرایم ثبتی، ترک فعل‌های چندی وجود دارد که قانون‌گذار اقدام به جرم انگاری آن ها ‌کرده‌است.

خصوصیت مرتکب در بسیاری از جرایم دارای اهمیت است. با این توضیح که معمولا مستخدمان و کارکنان سازمان ثبت اسناد و املاک کشور و دفاتر اسناد رسمی یا متولی اوقاف مرتکب جرم ثبتی می‌شوند.

در بسیاری از جرایم زیرمجموعه این عنوان، جنبه خصوصی جرم غلبه داده شده است و به عبارت دیگر، جرم قابل گذشت اعلام شده است. حتی در مواردی که طبع جرم چنین اقتضایی ندارد. برای نمونه، در مواد ۱۰۵ به بعد قانون ثبت، تقاضای ثبت ملک در حکم کلاهبرداری تلقی شده است، اما بر خلاف جرم کلاهبرداری که غیرقابل گذشت است، ماده ۱۱۱ قانون ثبت، ثبت ملک غیر را داخل در جرایم قابل گذشت دانسته است.

ب) انواع جرایم ثبتی

قانون گذار ایران برای جرایم ثبتی انواع و مصادیق مختلفی را مشخص ‌کرده‌است که این جرایم بدین شرح است:

۱٫ جرایم ثبتی خاص

جرم‌هایی هستند که هویت مستقلی به آن‌ ها داده شده است و در ماده قانونی مربوط، علاوه بر جرم انگاری، مجازات آن نیز رأسا و بدون احاله به ماده قانونی یا عنوان مجرمانه دیگر تعیین شده است. این جرم‌ها عبارتند از:

ـ اقدام مستدعی ثبت ملک با مفلس قلمداد کردن خود به منظور فرار از ادای حق طرفی که دادگاه صالح رأی به نفع او صادر ‌کرده‌است.^[۱۵]

ـ معامله معارض^[۱۶]

ـ امتناع سردفتر یا دفتریار معذور از خدمت دفترخانه اسناد رسمی از تحویل مدارک مربوطه به مرجع تعیین شده توسط اداره ثبت محل^[۱۷]

ـ انجام معامله با سند مالکیت معارض^[۱۸]

۲٫ جرایم ثبتی در حکم جعل، خیانت در امانت و کلاهبرداری

جرایم ثبتی در حکم جعل، خیانت در امانت و کلاهبردای نیز به زیر مجموعه هایی تقسیم می‌شوند:

۱ـ۲٫ جرایم ثبتی در حکم جعل

جرایمی هستند که گرچه تعریف جرم ثبتی بر آن‌ ها صادق است، اما مجازات آ نها در ماده قانونی مربوطه تعیین نشده است، بلکه در حکم جعل قلمداد شده اند. از این رو، برای تعیین مجازات آن ها باید به مواد قانونی مربوط به جعل مراجعه کرد. این جرم‌ها عبارتند از:

ـ جرایم مستخدمان و اجزای ثبت اسناد و املاک و دفاتر اسناد رسمی^[۱۹]

ـ صدور گواهی خلاف واقع از سوی مستخدمان و اجزای ثبت اسناد و املاک^[۲۰]

۲ـ۲٫ جرایم ثبتی در حکم خیانت در امانت

در این دسته، جرم ثبتی‌ای قرار می‌گیرد که قرابت ساختاری زیادی با جرم خیانت در امانت دارد و از این رو، قانون‌گذار از تعیین مجازات مستقل برای آن خودداری کرده و آن را در حکم خیانت در امانت قرار داده است. این جرم عبارت است از:

ـ ” تبانی متولی یا نماینده اوقاف با متقاضیان ثبت املاک وقف و حبس و ثلث باقی”^[۲۱]

۳ـ۲٫ جرایم ثبتی در حکم کلاهبرداری

جرایم ثبتی این گروه، جرم‌هایی هستند که قانون‌گذار مجازات آن ها را همچون مجازات جرم کلاهبرداری قرار داده است. این جرم‌ها عبارتند از:

ـ تقاضای ثبت ملک توسط مالک سابق یا وارث وی^[۲۲]

ـ تقاضای ثبت ملک موضوع امانت توسط شخص امین^[۲۳]

ـ تبانی امین ملک با شخصی دیگر در تقاضای ثبت ملک امانی توسط^[۲۴]

ـ متصرف قلمداد کردن خود نسبت به ملک دیگری و تقاضای ثبت آن^[۲۵]

ـ امتناع از رد حق به صاحب آن و عدم تصدیق حق وی در معاملات با حق استرداد^[۲۶]

ـ عدم انعکاس حقوق اشخاص نسبت به املاک و اسناد از بین رفته در اثر جنگ یا حوادث غیرمترقبه در تقاضای شخص متقاضی در یافت سند.^[۲۷]

گفتار سوم: پیشگیری از جرم

در فرایند مقابله با جرم آنچه مهمتر از برخورد با مجرم است قطعا پیشگیری از وقوع جرم می‌باشد لکن برای پیشگیری از جرم و همچنین شناسایی آثار پیشگیرانه اقدامات و قوانین مختلف لازم است ابتدائا مفهوم واژه پیشگیری ، خاصه پیشگیری از جرم و انواع آن بررسی و تبیین گردد.

الف) معنا و مفهوم پیشگیری

واژه پیشگیری در لغت، به معنی جلوگیری کردن، مانع شدن و جلو بستن یا از پیش جلوی شیوع بیماری یا جلوی رویداد و حادثه یا مصیبتی را گرفتن است.^[۲۸]

در اصطلاح، به معنی پیش دستی کردن، پیش گرفتن و جلو چیزی رفتن است. در نتیجه می‌توان گفت، پیشگیری اتخاذ تدابیر و به کارگیری روش‌های مناسب برای به استقبال رفتن از جرم و در نهایت جلوگیری از وقوع آن است.^[۲۹]

ب) مفهوم پیشگیری از جرم

در علم جرم شناسی، پیشگیری عبارت است از: ۱) مقابل تبهکاری رفتن با بهره گرفتن از فنون گوناگون علمی ‌و نظری ۲) مداخله در امور به منظور ممانعت از وقوع بزهکاری به شکل علمی می‌توان گفت: مراد از پیشگیری: هر فعالیت ناشی از سیاست جنایی است که غرض انحصاری آن، محدود کردن امکان پیشامد اعمال جنایی از راه هایی ‌گونه‌گون می‌باشد؛ همچون غیر ممکن الوقوع ساختن یا دشوار کردن احتمال وقوع آن ها‌ است؛ بدون اینکه از تهدید به کیفر یا اجرای آن، استفاده شود. طبق بند ۵ اصل ۱۵۶ قانون اساسی یکی از وظایف قوه قضائیه «اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم…» است.

با توجه به تاریخ و شیوه های مبارزه بشر با پدیده جرم، جرم شناسان پیشگیری از جرم را به دو گونه پیشگیری کیفری و پیشگیری غیرکیفری تقسیم کرده‌اند، اصطلاح پیشگیری از جرم در معنای وسیع خود شامل اقدامات کیفری و غیرکیفری برای خنثی کردن عوامل ارتکاب جرم و کاهش بزهکاری می‌شود ولی در مفهوم مضیق پیشگیری فقط تدابیر غیرکیفری را شامل می‌شود.

ج) انواع پیشگیری از جرم

پیشگیری از جرم دارای انواع مختلف و متعددی می‌باشد که لازم است مختصرا هر یک را بیان نماییم:

۱٫ پیشگیری کیفری