در دوران باستان شخصیت حقوقی بیگانگان به کلی نفی می شد و آنان از ابتدایی ترین حقوق در آن جوامع محروم بودند. به عنوان مثال یک خارجی حق ازدواج در سرزمین بیگانه را نداشت، نمی توانست مالک اموال شود و یا حق مراجعه به دادگاه جهت جبران خساراتی که متحمل می شد را نداشت و به طور کلی رفتار با آنان شبیه رفتار با بردگان بوده است.^[۳۳]

در ایران باستان نیز وضع خارجیان همواره در اختیار پادشاهان بود و ملاحظات سیاسی تعیین کننده حقوق بیگانگان بوده است. رنه گروسه (rene grusset )مورخ شهیر فرانسوی درباره وضع بیگانگان در ایران باستان می‌گوید که باید ملت ایران را از نجیب ترین ملل دانست؛ چراکه علی رغم داشتن مذهبی معین، نسبت به سایر نژادها و مذاهب به دیده احترام می نگریسته اند.^[۳۴] « از ابتدای قرن ۱۹ میلادی با توسعه روابط بین‌المللی تجاری،فرهنگی و غیره در اثر تکامل علم و صنعت به تدریج در اکثر قوانین حق ورود بیگانگان به کشورها، اقامت آنان و حداقل حقوقی برای آن ها شناخته شد که البته در هر کشوری بنا به مقتضیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شرایط آن متفاوت است».^[۳۵]

مبحث سوم: منابع و سیر دخالت بیگانگان در ایران

حقوق ایران در طول تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین، ازچند دوره متمایز گذشته تا به دوران کثرتی رسیده است. برخی از این دوران ها، نسبت به دوران های دیگر از این حیث متمایزند که در طول آن ها، افزون به حقوق خصوصی سرزمین ایران، حقوق بیگانه نیز بر اثر تسلط بیگانگان در این سرزمین جاری بوده است. در این دوران ها نمی توانسته میان حقوق بومی ایران و حقوق بیگانه پیوندهایی پدید نیامده باشد. از میان این دوران ها آمدن اسلام به ایران دارای ارزش و برجستگی ویژه است. با این رخداد تاریخی بی مانند،حقوق پیش از اسلام ایران، که، به ویژه در دوران اخیر آن زیر تأثیر مذهب زرتشتی تکامل یافته بوده جای خود را به حقوق اسلامی داد و اگر از حقوق گذشته اثری بر جا مانده محدود به روابط حقوق خصوصی زرتشتیانی گردید که مذهب خود را در برابر اسلام حفظ کرده بودند. در این مبحث به سیر دخالت بیگانگان در ایران پرداخته می شود.

گفتار اول: اصول و منابع شناخت حقوق بین الملل در ایران

اصول و منابعی که در حقوق بین الملل خصوصی برای شناخت حقوق بیگانه وجود دارد به سه دسته تقسیم می‌شوند: مقتضیات حقوق بین الملل، رفتار متقابل، قوانین داخلی. که هر کدام را به صورت جداگانه شرح می‌دهیم.

بند اول: مقتضیات حقوق بین الملل

برای تعیین حقوق بیگانگان معیارهای مختلفی در جامعه بین‌المللی به کار گرفته می‌شوند که مهمترین آن ها عبارتند از رفتار ملی برابر و رفتار حداقل بین‌المللی. بر اساس نظریه استاندارد ملی یا رفتار ملی برابر، بیگانه به جای برخورداری از رفتار یا وضعیت ویژه، از همان حقوق و امتیازات اتباع کشور میزبان برخوردار می‌گردد. دیدگاه رفتار ملی از مفاهیم برابری کشورها و حاکمیت سرزمینی نشأت گرفته و طرفداران این معیار می‌گویند که چون بیگانگان باید از قوانین محل اقامت اطاعت کنند و در واقع به شرایط محلی با همه منافع و مضرات تسلیم شده اند، لذا تنها مجازند انتظار رفتار برابر با اتباع را از کشور پذیرنده داشته باشند. لازم به یادآوری است که در این دیدگاه بعضی از نابرابریها مجاز است. به عنوان مثال، ضرورتی ندارد که اتباع بیگانه از حقوق سیاسی برخوردار باشند و یا می توان در قوانین محدودیت‌هایی را برای استخدام در برخی مشاغل در نظر گرفت و این امر به منزلۀ تعارض با معیار رفتار ملی برابر نیست، چرا که این امور مربوط به مصالح ملی و اعمال حاکمیت است و برابری کامل بیگانگان با اتباع ممکن است استقلال کشور را در ابعاد مختلف مخدوش سازد^[۳۶].

دیدگاه اخیر که اصولاً از سوی کشورهای آمریکای لاتین در قرن نوزدهم و اوایل قون بیستم حمایت می شد از سوی بعضی از کشورهای در حال توسعه و نیز ‌دولت‌های‌ سوسیالیست اروپای شرقی حمایت گردید. مخالفان این نظریه بدون در نظر گرفتن محدودیتهای مجاز که از طرف نظریه پردازان آننیز اذعان شده است، اظهار می دارند که پذیرش این نظریه مستلزم دادن حقوقی به اتباع بیگانه است که دولت پذیرنده ملزم به اعطای آن نیست. به عنوان مثال می‌گویند که دولت‌ها نمی توانند در زمینه دفاع و امنیت ملی، امور نظامی، سیاست خارجی و یا شرکت در قوه قضاییه و مقننه و نظایر آن ها همان امتیازاتی که برای اتباع خود قائل هستند را به بیگانگان نیز بدهند. به علاوه مخالفان می‌گویند با پذیرش این نظریه، یک کشور می‌تواند با اتباع بیگانه رفتار غیرانسانی داشته باشد و برای توجیه اعمال خود مدعی شود که با اتباع خود نیز به همین صورت رفتار می‌کند^[۳۷].

معیار حداقل استاندارد بین‌المللی، که عمدتاًً توسط ‌دولت‌های‌ غربی مطرح شده است نیز ‌در مورد انتقاد کشورهای جهان سوم واقع شده و این دسته از کشورها معتقدند که « حداقل استاندارد بین‌المللی بهانه و پوششی برای اعطای وضعیت ویژه به بیگانگان، حمایت سرمایه گذاری خارجی و توجیه مداخله خارجی در امور داخلی آن ها‌ است.»^[۳۸]

بهرحال، در سال ۱۹۵۷ که کمیسیون حقوق بین الملل دومین گزارش خبر ویژه خود را ‌در مورد مسئولیت بین‌المللی به بحث گذاشت، در این گزارش ماده ای گنجانده شده بود که در آن هم معیار رفتار ملی و هم معیار حداقل بین‌المللی پیشنهاد گردیده بود. ‌به این ترتیب که دولت‌ها موظف شده بودند که با اتباع بیگانه آن گونه رفتار نمایند که با اتباع خود رفتار می‌کنند، مشروط بر اینکه این رفتار هیچگاه از حداقل پیش‌بینی شده در اسناد بین‌المللی موجود راجع به حدقل حقوق اساسی به رسمیت شناخته شده و تعریف شدۀ بشر کمتر نباشد^[۳۹].

بنددوم:رفتار متقابل

علاوه بر این پیامبر اسلام (ص) در برخی موارد اشخاصی را برای انجام وظایف حسبه مشخص می‌کردند به عنوان مثال پس از فتح مکه، آن حضرت سعید بن سعید بن عاص را به نظارت در امور بازار و کسب و کار بازاریان مکه گماشتند.^[۲]

حضرت علی (ع) نیز شخصاً نظارت بر معاملات و امور بازار را به عهده داشتند و به عنوان نمونه نقل شده است که آن حضرت در حالی که تازیانه ای به دست می‌گرفت در بازارها به راه می‌افتاد و کسانی را که در خرید و فروش مسلمین کم فروشی یا تقلّب می‌کردند، با آن تنبیه می‌کرد.^[۳]

چنان که گفتم سازمان حسبه به عنوان یک تشکیلات منظم و با وظایف مشخص به مرور زمان پدید آمد و بر حیطه‌ وظایف و اختیارات آن افزوده شد تا جایی که در قرون بعد به صورت یکی از ارکان حکومت های اسلامی‌درآمد. وظایف حسبه در این دوران بسیار متنوع و مختلف بود. نویسنده کتاب «معالم القربه فی احکام الحسبه» طی هفتاد باب به تشریح و توضیح وظایف محتسب در زمینه‌های مختلف از قبیل رسیدگی به کار بازار، کوی و برزن، خرید و فروش،‌ منع از تقلّب کسبه و اصناف و نظایر آن پرداخته است.

نکته جالب توجه این که بسیاری از مقررات بهداشتی و درمانی و دارویی که امروزه در کشورهای مختلف مقرر گردیده و جرایمی‌که در این زمینه وضع شده در سازمان حسبه مورد توجه بوده و محتسبان نظارت بر این امور را از وظایف اصلی خود می‌دانستند. به طور خلاصه اهم صلاحیت حسبه ‌به این شرح بود:

۱- حفظ نظم و امنیت شهر و جلوگیری از تجاوز به مال و عرض و جان و حیثیت مردم.

۲- نظارت بر معاملات و داد و ستد و جلوگیری از معاملات خلاف قانون و مضر حال مردم.

۳- دستورات مربوط به حفظ نظافت شهر و جلوگیری از آلودگی کوچه ها و خیابان ها.

۴- نظارت بر اوزان و مقادیر

۵- تأمین آذوقه شهر و جلوگیری از احتکار

۶- نظارت بر طرز ساختن ابنیه و نظارت بر اماکن عمومی.

۷- نظارت بر امور اصناف و پیشه وران^[۴]

ابن اخوه درباره حسبه بر نان پزان می‌نویسد: «محتسب به آنان دستور می‌دهد که دکان های خود را تمییز کرده و تنور، ماله و آب آن را نظیف نگاه دارند و ظروف و قدح ها را پاکیزه شستشو دهند. و محتسب باید مراقب باشد که آن ها در پختن نان غش نکنند و ظاهر نان را با مواد رنگی نظیر زعفران و رنگ های مصنوعی زینت نکنند.^[۵]»

درباره اغذیه‌فروشان و شیرینی پزان نیز وظیفه ‌محتسب آن است که کیفیت ساخت و پخت آن را زیر نظر داشته باشد تا کار خود را به نحو احسن انجام دهند و از غش و خیانت بپزهیزند و همواره موازین سلامت و صحت و نظافت را در شغل خود مراعات کنند.^[۶]

و در باب بیست و چهارم از کتاب معالم القربه درباره حسبه بر داروسازان می‌خوانیم:

« تدلیس و تقلب در این زمینه بسیار زیاد است زیرا گیاهان دارویی و شربت های حاصله از آن از جهت طبیعت و مزاج گوناگون است و درمان با آن ها متناسب با خصوصیات ترکیبی آن ها‌ است بر محتسب لازم است که آنان را بیم دهد و از مجازات و تعزیر بترساند و در فرصت های مختلف بدون این که از قبل در جریان باشند داروهای آن ها را مورد آزمایش قرار دهد.^[۷]»

محتسب همچنین مراقبت در کار اطباء و داروسازان می‌کرد تا این اصناف در کار خود تخلف نکرده و از راه درست منحرف نگردند. محتسب موظف بود تا تنها کسانی که معلومات و تجربیاتی در کار دارو دارند ‌به این حرفه اشتغال ورزند و نیز عهده دار بود که سازندگان داروها را به ترس از خدا و مکافات الهی و مجازات های فوری متذکر کند.^[۸]

گفتار دوم : روایات و آیاتی از قرآن کریم راجع به اهمیت حفظ محیط زیست:

خداوند در قرآن کریم می‏فرمایند:

«ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ»^[۹]

یعنی: ما در این کتاب از بیان هیچ چیز فروگذار نکردیم.

در جای دیگر خطاب به پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله می‏فرمایند:

«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ»^[۱۰]

یعنی: کتابی به سوی تو فرستادیم که بیان کامل هر چیزی در آن هست.

امام صادق علیه‏السلام نیز بر جامعیت اسلام تأکید کرده و می‏فرمایند:

خداوند در قرآن هر چیزی را بیان ‌کرده‌است. به خدا سوگند، چیزی را که مورد نیاز مردم بوده، رها نکرده است، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل می‏ شد. آگاه باشید همه نیازهای بشر را خداوند در آن نازل ‌کرده‌است. «ان الله تبارک و تعالی انزل فی القرآن تبیان کل شی‏ء….»،^{[۱۱] [۱۲]}

از امام باقر علیه‏السلام نیز روایت شده که فرمودند:

خداوند متعال چیزی را که مورد نیاز این امت است، در کتابش فروگذار نکرده است و برای رسولش تبیین نموده است و برای هر چیزی حدی قرار داده و دلیل روشنی بر آن نهاده است و برای هر کسی که از این حدّ تجاوز کند، حدّ و مجازاتی قرار داده است. ^[۱۳]

بر طبق این آیات و روایات، بخوبی می‏توان استدلال کرد که بیان هر چیزی در قرآن هست؛ ولی با توجه ‌به این مطلب، که قرآن یک کتاب تربیتی و انسان‏سازی است، که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‏ های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‏ شود که منظور از «همه چیز»، تمام اموری است‏که برای هدایت انسان لازم و ضروری است.^[۱۴]

به طور قطع، یکی از اموری که زمینه‏ساز سعادت و کمال انسان در دنیا و آخرت است، داشتن محیطی سالم و امن است؛ که انسان بتواند در پناه آن، به تربیت جسم و جان خویش بپردازد و اصولاً یکی از وظایف مهم بشر که حفظ جان است، جز با زیستن در محیطی امن و سالم امکان‏پذیر نیست. بدین سبب، شرط اولیه داشتن روحی سالم، جسم سالم است و جسم سالم نیز فقط زمانی حاصل می‏ شود که انسان از محیط زیست سالم بهره‏مند باشد.

از آن‌جا که انسان به عنوان جزئی از جهان عظیم خلقت، با مجموعه بزرگی از مخلوقات دیگر، از جمله طبیعت و محیط زیست در ارتباط است، بدیهی است که زندگی شایسته او، در گرو تنظیم مناسب روابط با آن‌ ها خواهد بود. اسلام در این باره راهکارهای اساسی ارائه داده است؛ ^[۱۵]

با نگاهی به متون دینی ـ و از جمله قرآن کریم ـ می‏توان دریافت که محیط زیست و تلاش برای به حفظ و حمایت از آن، برای بهره‏مندی بشر از محیط زیستی امن و سالم جهت نیل به کمال، مورد اهتمام اسلام است.

آیات متعددی در قرآن بر این مسأله دلالت دارند. این آیات چند دسته هستند که به آن‌ ها اشاره می‏ کنیم.

آیاتی از قرآن که محیط زیست را حق همگانی می‏داند

این دسته از آیات بیان می‏ کنند که خداوند طبیعت و محیط زیست را برای انسان آفریده و انسان حق تصرف و استفاده از آن را دارد و این حق برای همه انسان‌ها در همه زمانها وجود دارد.^[۱۶]

خداوند در سوره بقره می‏فرماید:

«هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الارْضِ جَمِیعاً»^[۱۷]

یعنی: و اوست آن (آفریننده‏ای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.

این آیه بهره‏برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان‌ها، در همه زمانها می‏داند؛ که باید‌ به طور اصولی و صحیح، در جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسان‌ها در همه دوره ها صورت‏پذیرد.

جدول ۱-۲ :روندهای اخیر در هدف سنجش های کلاسی (مک میلان، ۲۰۰۱)

از

به

تأکید صرف بر نتایج پس از یادگیری

واقعیت ها و مهارت­ های مجزا و نا مربوط

سنجش با تکالیف غیر بافت مند

پاسخ های درست واحد

ارائه بازخورد کم به دانش آموزان

سنجش گهگاهی

کنترل کردن و مستند کردن

ارائه دانش با تکالیف غیر واقعی

دانستن و فهم ساده

حفظ کردن

سنجش فرایند در طول یادگیری

مهارت های یکپارچه

سنجش با تکالیف بافت­مند

پاسخ های درست زیاد

ارائه بازخورد زیاد به دانش آموزان

سنجش مداوم

برانگیختن

ارائه دانش با تکالیف واقعی

فهم عمیق و کاربستن

فکر کردن

پس از مشخص شدن هدف­های سنجش، اطلاعات مورد نیاز برای برآورد هدف­های مذکور ضرورت می­یابد. ‌بنابرین‏ در این جا روش­های مناسب برای جمع‌ آوری و ترکیب اطلاعات، مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

روش های سنجش (روش اندازه گیری یا توصیف)

پس از آن که هدف سنجش مشخص شد ضروری است که روش اندازه ­گیری ویژگی یا مهارت مورد نظر انتخاب شود. به عبارت دیگر، روش سنجش به هدف سنجش بستگی دارد. روشی که به خوبی برای یک هدف کارایی دارد ممکن است به خوبی برای هدف دیگر کارساز نباشد. در اینجا روش­های سنجش با توجه به مبانی نظری مربوطه، مورد بررسی قرار می­ گیرند. در اوایل قرن بیستم میلادی تا یکی دو دهه اواخر همان قرن، روانشناسی رفتاری یا رفتارگرایی بر محافل آموزشی تسلط داشت و به همین سبب رویکرد غالب در سنجش یادگیری دانش آموزان و دانشجویان متأثر از همین روانشناسی بود. طبق نظریه­ های روانشناسی رفتاری، یادگیری در گام­های کوچک صورت می­پذیرد و یادگیری در رویکرد رفتارگرایی بر اندازه ­گیری این گام­های کوچک استوار است و روش­ها و ابزارهایی که برای این منظور به کار می­روند عمدتاًً آزمون های عینی و متداول­ترین آن ها آزمون­های چند گزینه­ای هستند. از دو سه دهه پایانی قرن بیستم به بعد، رویکردهای تازه­تر روانشناسی (مانند شناخت­گرایی و ساختن گرایی) یا به میدان گذاشتند و فرض­های بنیادین روانشناسی یادگیری را با چالش مواجه کردند. از جمله فرض­های روانشناسی رفتاری که مورد انتقاد روانشناسی­های غیر رفتاری قرار گرفته این است که مهارت­ های ساده و پایه باید بیش از مهارت­ های تفکر، استدلال و حل مسئله آموخته شوند. در مقابل، فرض نظریه­ های شناختی و ساختن­گرایی این است که یادگیری واقعی حتی در ابتدایی­ترین سطح مستلزم کوشش فعال یادگیرنده در ساختن دانش از راه تفکر و استدلال است (سیف، ۱۳۸۴).

ظهور نظریه­ های جدید درحوزه یادگیری نظیر شناخت­گرایی و ساختن گرایی، باعث شد تا شکل­های جدیدی از سنجش آموزشی شروع به ظهور نمایند. روش­های جدید سنجش بر فلسفه و هدف متفاوتی برای ایجاد رابطه­ قوی­تری بین آموزش و سنجش مبتنی هستند و قصد دارند تا یادگیری را معنی­دارتر سازند. هدف این روش­های جدید صرفاً تسلط یابی دانش ­آموزان بر محتوا نیست بلکه هدف سنجش توانایی‌های عالی ذهن مانند تفکر، استدلال، حل مسئله، درک و فهم و کاربرد مطالب یاد گرفته شده در موقعیت­های زندگی واقعی است. به طور کلی در دهه­های گذشته، خط مشی­ها و روش­های سنجش دستخوش تغییر و تحولات اساسی بوده ­اند (لین^[۱۹]، ۱۹۹۱). روش­های قدیم و جدید سنجش برای برجسته کردن ماهیت در حال تغییر سنجش آموزشی به عنوان سنجش­های قدیم و جایگزین طبقه ­بندی ‌شده‌اند (مک میلان، ۲۰۰۱).

کانینگهام^[۲۰] (۱۹۹۸) روش­های سنجش را که از قبل موجود بوده ­اند تحت عنوان روش­های قدیمی و روش­های جدید را تحت عنوان سنجش جایگزین نامگذاری ‌کرده‌است. اصطلاحات دیگری نیز برای نامگذاری روش های جدید سنجش استفاده شده است که از جمله آن­ها میتوان به سنجش مبتنی بر عملکرد، سنجش عملکردی، آزمون عملکردی و سنجش اصیل اشاره کرد. البته این اصطلاحات مترادف نیستند و هر یک تفاوت ظریف خودشان را دارند (سیف، ۱۳۸۴).

از طرف دیگر سنجش اصیل یا جایگزین اصطلاح چتر مانندی است که دربر گیرنده روش­های مختلف سنجش است. روش های سنجش اصیل یا جایگزین عبارتنداز: سنجش­های مبتنی بر عملکرد، سنجش مشاهده­ای، خود سنجی دانش آموز، سنجش به وسیله همسالان، سنجش با بهره گرفتن از کار پوشه. جدول ۲-۲ انواع مختلف آزمون را برحسب ملاک­های روش سنجش (قدیمی و جایگزین) و نوع سؤال (انتخاب پاسخ و ساخت پاسخ) طبقه بندی ‌کرده‌است (مک میلان، ۲۰۰۱).

جدول ۲-۲ :طبقه ­بندی روش­های سنجش (مک میلان، ۲۰۰۱)

روش سنجش

نوع سؤال

سنجش قدیمی
سنجش جایگزین

انتخاب پاسخ

چند گزینه­ای – صحیح- غلط

جور کردنی – دو گزینه­ای

مشاهده سازمان یافته-مصاحبه سازمان یافته

زمینه یابی

خود سنجی دانش آموز

ساخت پاسخ

کامل کردنی-کوته پاسخ-انشایی

مشاهده حکایت گونه-مصاحبه غیر سازمان یافته

گزارش

سنجش عملکردی-سنجش واقعی

سنجش کارپوشه-نمایش

خودسنجی دانش آموز

طرفداران روش های سنجش اصیل یا جایگزین معتقدند که این روش ها در کلاس درس نه تنها روشی بهتر برای ارزشیابی دانش آموزان فراهم می آورند بلکه آن ها انگیزه پیشرفت، مهارت­ های تفکر سطح بالا و بالاخره پیشرفت تحصیلی را افزایش می‌دهند. در پژوهش حاضر از بین روش های مختلف سنجش جدید، سنجش عملکردی مورد توجه قرار گرفته و در این جا این روش سنجش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

سنجش عملکردی

یک دسته مهم از روش های سنجش اصیل یا جایگزین، سنجش عملکردی نام دارد. سنجش عملکردی به عنوان سنجش­های مستقیم، سنجش های جایگزین، سنجش های اصیل یا واقعی و سنجش های مبتنی بر عملکرد توصیف شده است . از سنجش عملکردی تعریف های مختلفی ارائه شده است. در این به چند تا از این تعریف ها اشاره می شود:

– سنجش عملکردی نوعی از آزمون است که مستلزم نشان دادن فهم و مهارت در زمینه ­های کاربردی، روندی یا باز پاسخ است (بیکر^[۲۱]،۱۹۹۳).

– سنجش عملکردی عبارت است از فعالیت­های اندازه ­گیری که از دانش آموزان می خواهند تا مهارت­ هایی شبیه به مهارت­ های مورد نیاز زندگی واقعی از خود نشان دهند (دمبو، ۱۹۹۴).

– سنجش عملکردی به تکالیف، مسایل یا سؤالاتی اشاره دارد که در آن ها فرد باید پاسخ خاص خودش را ارائه نماید (ولف، ۱۹۹۴).

– منظور از سنجش عملکردی ایجاد اندازه ­گیری­هایی از پیشرفت تحصیلی دانش آموز است که بر توانایی دانش آموز برای به کارگیری فهم ادراکی و مهارت­ های حل مسئله­اش در موقعیت­های تازه متمرکز است (شیولسون^[۲۲]،۱۹۹۳).

سنجش عملکردی یا آزمون­های عملکردی به نوع اصیل و جایگزینی از سنجش اشاره دارند که در آن دانش آموزان از طریق فعالیت در تکالیف دنیای واقعی به طور مستقیم سنجش می‌شوند. به عبارتی دیگر، در این نوع سنجش، فرآیندها یا فرآورده ­های یادگیری دانش آموزان به طور مستقیم سنجش می شود.

1. دیدگاه کوتاه مدت در مقابل بلند مدت: نشان گر میزان اتکای جوامع به ظرفیت‌های تجزیه و ترکیبی ایشان است. در جوامع دارای افق دید دراز مدت،سعی می شود بخش‌های مختلف به طریق مستحکم و تعدیل پذیر با یکدیگر ترکیب شوند. اما در جوامع با افق دید کوتاه مدت،سعی می شود تا کل به اجزای آن شکسته شود در این جوامع ،دستیابی سریع به نتایج تأکید می شود.

۳) مدل شاین:

از دیدگاه شاین (۲۰۰۴) فرهنگ در سه سطح تعریف می شود.مصنوعات،ارزش‌های پذیرفته شده و فرض های زیر بنایی. اولین لایه فرهنگ مصنوعات هستند. مصنوعات پدیده‌های سطحی شامل هر آنچه مشاهده،شنیده و حس می شود، از جمله رفتار های روزمره،محیط مادی،شیوه ی ارتباط ، سبک لباس پوشیدن،آیین ها و مراسم ها.

سطح دوم فرهنگ متشکل از ارزش‌های پذیرفته شده است. استراتژی ها،اهداف و فلسفه هایی که رسما توسط گروه اعلام شده اند. فرض های زیر بنایی نشانگر سومین و ژرف ترین سطح فرهنگ و همچنین اساس آن است که در آن باورها،ادراکات و احساسات ناخودآگاه و بدیهی ‌در مورد سازمان و محیط به عنوان منبع نهایی ارزش ها و انگیزه های عمل نقش ایفا می‌کنند.(رادمهر،۱۳۸۲)

ب) پیشینه تحقیق

تحقیقات خارجی:

• • ییلماز و ارگان ( ۲۰۰۸) تاثیر ابعاد مدل فرهنگ سازمانی دنیسون را بر عملکرد سازمان ها مورد مطالعه قرار دادند. نتایج تحقیق نشان داد که بعد انطباق پذیری بیشترین امتیاز و بعد سازگاری کمترین امتیاز به دست آمده است. همچنین بعد رسالت بیشترین تاثیر را بر افزایش عملکرد شرکت‌های تولیدی دارد و توانایی شرکت در تولید محصولات جدید به شدت تحت تاثیر ابعاد انطباق پذیری و سازگاری است.

• • لفتر و همکاران ( ۲۰۰۸) در پژوهشی با عنوان ابعاد هوش سازمانی در شرکت‌های رومانیایی، دورنمای سرمایه انسانی به بررسی هفت بعد هوش سازمانی از دیدگاه آلبرخت پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که تنها ۱۳ درصد کارکنان شرکت های بزرگ با مفهوم هوش سازمانی آشنا بودند و کارکنان شرکت‌های کوچک اصلا این مفهوم را نمی شناختند. با این حال تحلیل داده های به دست آمده نشان داد که هوش سازمانی در حد متوسط و بالاتر بوده است.

• • • در تحقیق که توسط رگو و پینه کانها در سال ۲۰۰۸ با عنوان” معنویت در محیط کار و تعهد سازمانی یک مطالعه تجربی”انجام گرفت،محققان به بررسی تاثیر ابعاد ‌پنج‌گانه معنویت در محیط کار(احساس اتحاد و همبستگی تیمی، همسویی با ارزش های سازمانی،احساس مشارکت در جامعه ،لذت از کار،فرصت‌های زندگی درونی)بر تعهد عاطفی،هنجاری و مستمر پرداختند.پنج بعد معنویت به ترتیب ۱۶،۴۸ و ۷ درصد تغییرات تعهد عاطفی ،هنجاری و مستمر را تبیین می نمود. یافته ها بیان نمودند زمانی که افزاد معنویت در محیط کار را تجزبه می نمایند،آن ها احساس می‌کنند که به صورت موثرتری برای سازمان هایشان فعالیت می‌کنند،التزام و وفاداری نسبت به سازمان ها را تجربه می‌کنند.

  

• • – سانگمی چوا و میشل مور باراک^[۲۴](۲۰۰۸) پژوهشی تحت عنوان بررسی رابطه بین تنوع، مورد توجه بودن، تعهد سازمانی با عملکرد شغلی در ۳۸۱ نفر از کارکنان یک شرکت بزرگ کره ای با درنظر گرفتن ویژگیهایی همچون سن، جنس، وابستگیهای منطقه ای، وضعیت تحصیلی و پست سازمانی در شرکت مربوطه را انجام دادند.نتایج:

• • کارکنان مسن تر و با موقعیت عالی تر تعهد سازمانی بالایی داشتند.

• • گنجاندن تأثیر قابل توجهی بر تعهد سازمانی و عملکرد شغلی داشت.

• • آلگون و همکاران در سال ۲۰۰۶ در بررسی دیدگاه های مختلف هوش سازمانی،از نظر تئوری ساختاری گیدن که مطالعه ای موردی در شرکت تولید وسایل الکترونیکی در آمریکا بود،مشاهده کردند دیدگاه ساختاری هوش سازمانی رفع دو مقولگی سطح هوش سازمانی- فردی و یکی کردن مطالاعاتت چندباره ی معرفت شناسی هوش،رفتار شناسی و روانی – اجتماعی است.

• • هلال در سال ۲۰۰۵ در بررسی عوامل تاثیرگذار بر هوش سازمانی نتیجه گرفت که فرهنگ های شکوفا و نوآور تاثیر زیادی بر هوش سازمانی دارد . کارل آلبرخت در سال ۲۰۰۳ در تحقیقی با عنوان ” هوش سازمانی و مدیریت دانش با رویکرد خارج از واحد سازمانی در سازمان های دولتی کشور استرالیا” مدلی را ارائه کرد که در آن مدیریت دانش را با چهار کلید ‌توان‌بخش خود به همراه هفت کلید هوش سازمانی یک جنبه ی اجرایی قوی را معرفی می‌کند و آن را برای رسیدن به توسعه ی قابل درک سازمان ها به عنوان هوش سازمانی برخوردار یاد می‌کند.

• پژوهش زمینه یابی آینده نگر تحت عنوان استرسهای شغلی تجمعی و سلامت روان(۲۰۰۵)، در بین ۱۹۸۶ کارگر زن و مرد در ۴ شرکت بلژیکی توسط گروه بهداشت دانشگاه عمومی بروکسل انجام شد.

این پژوهش با در نظر گرفتن ۵ شاخص سلامت شامل: افسردگی، اضطراب، سوماتیزاسیون، خستگی مزمن و مصرف مواد مخدر انجام شد ،همچنین در این پژوهش کارگران را به۴ گروه تقسیم کردند:

1. کارکنان عاری از تنش۲- کارکنان با استرس شغلی حال حاضر۳ – کارکنان با استرس های شغلی اخیر ۴- کارکنان که در وعرض هر دو استرس قرار دارند.

نتایج:در همه گروه ها رابطه نسبتاً ضعیفی بین تنش های شغلی و ضعف در سلامت روان کارگران مرد وجود دارد. ولی این رابطه در بین کارکنان زن قوی تر و مؤثر تر بود.

• نتایج مطالعات مودی، استیرز و پورتر (۱۹۸۲) تحت عنوان نقش تعهد سازمانی و وضعیت شغلی در پیشگیری از ترک خدمات کارکنان نشان داده است که توجه به انواع تعهد (عاطفی و مستمر) می‌تواند در به حداکثر رساندن رضایت شغلی و کاهش ترک خدمت داوطلبانه و قابل اجتناب مفید باشد .

پیشینه داخلی تحقیق :

• • مجید اسماعیل پور ، علیرضا کامیاب در تحقیق خود با عنوان ” بررسی تأثیر کیفیت زندگی کاری بر تعهد سازمانی ” در سال ۱۳۹۲، به تعاریف متفاوت و مختلفی از دیدگاه محققین داخلی و خارجی در ارتباط با تعهد سازمانی و کیفیت زندگی کاری کارکنان پرداخته‌اند که به تفسیر و تعریف کیفیت زندگی کاری و تعهد سازمانی از چندین جنبه می پردازند.جهت بررسی این رابطه ، مبانی نظری و پژوهش های داخلی و خارجی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.و این نتیجه به دست آمد که بین کیفیت زندگی کاری و تعهد سازمانی کارکنان رابطه متقابل وجود دارد.بدین معنی که بهبود کیفیت زندگی کاری موجب افزایش تعهد و احساس مسئولیت بیشتر کارکنان نسبت به سازمان و اهداف آن می‌گردد.

در سبز فایل که دوران ادغام و تحصیل شرکت‌هاست، ارزش نام و نشان تجاری یک عامل کلیدی و تعیین کننده در ارزش شرکت و ارزش بازار سهام می‌باشد و این به سبب قدرتی است که یک نام تجاری در کسب مشتری جدید و حفظ مشتریان موجود دارد. اگر نام ونشان تجاری دارای ارزش ویژه بالایی باشد، شرکت می‌تواند در سایه‌ وجود آن هزینه بازاریابی را کاهش دهد؛ زیرا مشتریان نسبت به آن آگاه و وفادار هستند(کرباسپور و یاردل، ۱۳۹۰، ص۱۶).

امروزه برند، دیگر تنها یک ابزار کارآمد در دست مدیران نیست، برند یک الزام استراتژیک است که سازمان‌ها را در جهت خلق ارزش بیشتر برای مشتریان و همچنین ایجاد مزیت‌های رقابتی پایدار کمک می‌کند. البته با توجه به ارزش ویژه مصرف‌کننده^[۲] و وجود رقیبان با نام‌های تجاری معروف، باید نیازهای مصرف‌کننده را پیدا کرد و عوامل تأثیرگذار بر متغیرهایی که در ارزش ویژه برند تأثیر بسزایی دارد را شناسایی تا همیشه آن مشتریان را راضی نگاه دارد و نسبت به رقیبان از بازار مصرف بهتری برخوردار باشد(دل‌افروز و همکاران، ۱۳۹۳، ص۵).

رضایت مشتری و ارائه خدمات مهم‌ترین بحث روز مربوط به صنعت خودرو و قطعه‌سازی است. مشتری راضی باعث دوام و بقای شرکت‌های سازنده است و تأمین خواست و نیاز او هدف اصلی هر واحد تولیدی است. شعار مشتری ‌مداری و شعار حق با مشتری، که قدمتی به امر پیدایش سرمایه‌داری دارد، مدتی است که ورد زبان مدیران خودروساز کشور شده و آذین تبلیغات گسترده آن‌ ها گردیده است(شرج شریفی، ۱۳۹۰، ص۱۰).

رضایت مشتریان پیامدهای مطلوبی از قبیل همکاری، تمایل بلندمدت مشتریان به شرکت، وفاداری و تعهد به وابستگی را برای شرکت به ارمغان می‌آورد. اکثر خریداران راضی آن‌هایی هستند که ارتباط طولانی مدتی با برند برقرار می‌کنند و رضایت، اعتماد و تعهد به روابط طولانی‌مدت ‌تامین کننده و خریدار منجر می‌گردد( دهدشتی شاهرخ، جعفرزاده و بخشی زاده، ۱۳۹۱، ص۹۳).

در این تحقیق تأثیر ارزش ویژه برند از دیدگاه مصرف‌کننده بر رضایت^[۳] و وفاداری به برند^[۴] در صنعت خودروسازی داخلی، نمایندگی‌های مجاز ایران خودرو در استان گیلان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱-۲– بیان مسأله

یک برند مناسب برای شرکت باعث خلق امتیازات متنوعی از جمله امتیازات مالی می‌شود. از دیگر امتیازات برند می‌توان به منجر شدن حق تقدم در انتخاب این شرکت در بین شرکت‌های مشابه را نام برد. یک استراتژی برند قوی برای سهام‌داران ارزش ایجاد کرده و همچنین نخبگان را به کار جذب می‌کند. مدیران اجرایی و محققان دانش مدیریت علاقه فراوانی به کمی‌سازی میزان ارزش و بهای برند دارند. این ارزش در تعاریف بازاریابی تحت عنوان «ارزش ویژه برند» بیان می‌گردد(آکر،۱۹۹۱، به نقل از مروتی شریف‌آبادی، ۱۳۹۱، ص۲).

وفاداری برند از مفاهیم اساسی بازاریابی می‌باشد و با عادت مشتری به خرید، تفاوت معنایی قابل توجهی دارد. نکته اساسی تمرکز بر مفهوم وفاداری برند، ارتباط آن با رضایت مشتری، اعتماد وی بر برند و در نهایت نگرش و رفتار مشتری بر ارزش برند است. مراحل ایجاد وفاداری از شناخت اولیه آغاز و به درک و احساس نزدیک عاطفی می‌رسد و سپس به برقراری ارتباط معناداری خواهد رسید. در شرایط کنونی عدم وجود بعضی از قطعات به دلیل تحریم، دوباره‌کاری، اتلاف وقت مشتری، نقص‌های متعدد خودروهای جدید، مانع از ارائه‌ با کیفیت خدمات پس از فروش در نمایندگی‌ها شده است. در حالی که یکی از دغدغه‌های اساسی برای شرکت ایران خودرو تداوم مراجعه مشتری جهت ارائه‌ خدمات، پس از اتمام دوره گارانتی می‌باشد؛ عدم ارائه خدمات پس از فروش متناسب با انتظارات مشتری می‌تواند باعث ارتقای تصویر ذهنی نامطلوب از شرکت شود.

در ایران به دلیل انحصاری بودن بازار و نبود شرایط رقابتی مشتریان ناچارند هر آنچه با هر قیمتی که به آن‌ ها عرضه می‌شود خریداری نمایند و از طرفی شرکت‌های خودروساز داخلی به دلیل تقاضای بالای مشتریان و عدم داشتن رقبای قوی به نظر می‌رسد توجهی به مشتری ‌مداری و رضایت مشتری ندارند و آن‌چنان که باید به ارائه خدمات پس از فروش مناسب به عنوان گام اول در جلب رضایت مشتری توجه نکرده‌اند. در حال حاضر ۰۰۰/۱۶۶ واحد در سطح کشور وجود دارد که به ارائه خدمات پس از فروش در این صنعت مشغولند(۰۰۰/۱۳۱ واحد در قسمت خدمات و ۰۰۰/۳۵ واحد در قسمت قطعات) طبق نظرسنجی‌های انجام شده از مشتریان رضایت چندانی از فعالیت‌های این نمایندگی‌ها ندارند(شرج شریفی، ۱۳۸۹، ص۹).

از طرفی از آنجا که شاهد تکرار طراحی شکایات و نارضایتی خریداران خودروهای تولیدی در کشور هستیم، می‌توان نتیجه گرفت اقداماتی که شرکت ایران خودرو به عنوان بزرگ‌ترین کارخانه تولید خودرو در کشور تاکنون در جهت جلب رضایت مشتریان خود به عمل آورده کافی نبوده است(نوربخش و همکاران، ۱۳۹۱، ص۵۷).

در این میان گاهی خودروسازان نقش کلیدی خدمات پس از فروش را فراموش می‌کنند و از صرف کردن برخی هزینه های پایین برای برآوردن رضایت بالای مشتریان باز می‌مانند. غفلت از خدمات پس از فروش با کیفیت در کالاهای بادوام همانند خودرو؛ بویژه در کشورهایی مانند ایران که خودرو کالایی سرمایه‌ای است و نه مصرفی پیامدهای بسیاری را متوجه خریدار و فروشنده ‌کرده‌است. خدمات پس از فروش تنها برای خودروهای تازه ساخت، کار چندان دشواری نیست؛ چرا که خودروهای نو نیاز چندانی به تعمیرات اساسی ندارند. بالابودن طول عمر مفید خودرو نقش خدمات پس از فروش را به مراتب پررنگ‌تر می‌کند. وجود خودروهایی با چند دهه عمر در خیابان‌ها نشانگر اهمیت تأمین قطعات و خدمات پس از فروش است(مسعودی، ۱۳۸۹، ص۱۱۴).

‌بنابرین‏ جای تعجب نیست که شرکتی به علت عدم ایجاد روابط بلندمدت با مشتریان و در نتیجه عدم وجود وفاداری در مشتریان نسبت به محصولات شرکت، علی‌رغم کیفیت مناسب محصولات، سهم بازار مناسبی را در بازار کسب ننماید. کیفیت خدمات پس از فروش، وجود نمایندگی‌های متعدد و در دسترس، کاهش زمان خواب خودرو در هنگام مراجعه به نمایندگی‌ها، از جمله مواردی است که باعث بالارفتن وفاداری مشتریان و در نتیجه افزایش ارزش ویژه نام و نشان تجاری می‌گردد( حیدرزاده و هاشمی، ۱۳۹۲، ص۱۰).

همچنین عدم اجازه ورود به خودروهای خارجی به بازار داخلی، مجموعه عللی می‌باشند که سبب شده تا یک موقعیت صددرصد حمایتی را برای خودروسازان کشور فراهم آورد. به گونه‌ای که ایران‌خودرو و بخش صنعت خودروی کشور، لزوم ایجاد تحولات عمیق، ریشه‌ای و زیربنایی را در خود احساس نمی‌کند. اما به علت ظهور خودروسازهای متعدد در داخل کشور و حساس شدن رقبای سنتی به پدیده رقابت برای کسب سهم بیشتر از بازار، بین آن ها رقابتی ایجاد شده است.

۱-۳- ضرورت و اهمیت تحقیق

یکی‌ از مسائل مهم و پیش‌روی صنعت خودروسازی، عضویت آینده ایران در سازمان تجارت‌ جهانی است.